مادهی چسبنده‌ی نرم، شفاف و محکم اتصال‌یافته‌ای که روی سطح دندان‌ها تجمع می‌یابد، به شکل شایع پلاک خوانده می‌شود. این ساختمان با اصطلاح پلاک باکتریایی یا پلاک میکروبی بهتر توصیف می‌شود، چرا که تقریبا تمام آن از باکتری‌ها و تولیدات آن‌ها تشکیل می‌شود. چسبندگی پلاک به سطح دندان‌ها و سایر ساختمان‌های جامد در دهان به حدی محکم است که جریان بزاق یا اسپری آرام آب بر روی این سطوح قادر به جدا کردن آن نمی‌باشد.
پلاک دندانی نه بدان‌گونه که غالبا تصور می‌شود خرده‌های چسبنده‌ی مواد غذایی است و نه از تجمع اتفاقی میکروارگانیسم‌های فرصت‌طلب ایجاد می‌شود.
منبع: آرتمان درمان
پلاک باکتریایی چگونه تشکیل می‌شود؟
درواقع تجمع پلاک روی دندان‌ها نتیجه‌ی سلسله وقایعی فوق‌العاده سازمان‌یافته و برنامه‌ریزی‌شده است. بقای موجودات در محیط دهان به توانایی آن‌ها به اتصال سطوح بستگی دارد. باکتری‌هایی که قادر نباشند به سطوح دهانی مثل مخاط و سطوح دندانی چسبندگی پیدا کنند و معلق بمانند، با بزاق دهان شسته شده و حذف می‌شوند. باکتری‌های موجود در پلاک دندانی که عمدتا از نوع استرپتوکوک‌ها هستند، دو خاصیت مهم دارند:
خاصیت چسبندگی به دندان‌ها و یا هر ساختمان جامد دیگری در دهان مثل ترمیم‌ها، بریس‌ها ی ارتودنسی و یا انواع پروتز مثل روکش‌ها و پروتز پارسیل و حتی جرم‌ها‌ی دندانی:
این خاصیت به وسیله‌ی گیرنده‌های خاصی که در این باکتری‌ها وجود دارد، امکان‌پذیر است.
خاصیت پیوستگی به یکدیگر و تشکیل توده یا کلنی دادن:
باکتری‌ها بوسیله‌ی ماتریس یا مادهی زمینه‌ای ضخیم که از پروتئین‌ها و پلی‌ساکاریدها تشکیل شده است قادرند توده‌ای پیوسته را تشکیل دهند.
این خاصیت چسبندگی و پیوستگی به باکتری‌ها فرصت می‌دهد تا به شکل موفقیت‌آمیز اجتماعاتی در سطح دندان ایجاد کنند. هنگامی که این باکتری‌ها اتصال یافتند، این میکروارگانیسم‌ها ازدیاد رشد یافته و به شکل طرفی تکثیر می‌شوند تا به صورت توده‌ای توری مانند تمام سطح دندان را بپوشانند.
پلاک دندان
چگونه پلاک دندانی سبب ایجاد پوسیدگی می‌شود؟
در مراحل اولیه‌ی تشکیل پلاک این مجموعه قابلیت بیماری‌زایی ندارد، زیرا به طور اعم از جوامع هوازی تشکیل شده و عموما فاقد تعداد کافی یا انواع خاص از باکتری‌های بیماری‌زا می‌باشد. بنابراین توانایی تولید مقادیر کافی از محصولات مخرب حاصل از متابولیسم را دارا نمی‌باشد.
اما با بلوغ پلاک، تولید سلول‌ها و ماتریس (ماده زمینه‌ای که سبب چسبندگی باکتری‌ها به یکدیگر می‌شوند) کاهش یافته و انرژی مصرفی جهت متابولیسم کل مجموعه به تولید اسید منجر می‌گردد. از آنجایی که پلاک بالغ بی‌هوازی است، به سرعت ساکاروز را به اسیدهای آلی و در درجه‌ی اول اسید لاکتیک مبدل می‌سازند. در پلاک بالغ تمامی ساکاروز موجود به اسید متابولیزه شده و افت شدید و طولانی PH حاصل می‌شود که می‌تواند احتمال معدنی‌زدایی شدن مینا را افزایش دهد. برداشت ماده معدنی از مینا، در PH بین 5 تا 5.5 روی می‌دهد.
چگونه پلاک دندانی سبب ایجاد بیماری‌های لثه‌ای می‌شود؟
پلاک دندانی به دو دسته‌ی فوق‌لثه‌ای و تحت‌لثه‌ای تقسیم می‌گردد. پلاک فوق‌لثه‌ای در قسمت بالای مارجین‌های (لبه‌ها) لثه‌ها و یا درست در محاذات مارجین‌های لثه‌ای دیده می‌شوند و پلاک تحت‌لثه‌ای در زیر مارجین‌های لثه‌ای، بین دندان و بافت شیار لثه‌ای مشاهده می‌گردند.
ژنژیویت یا بیماری خفیف لثه‌ای در اثر پلاک فوق‌لثه‌ای و باکتری‌های هوازی تشکیل می‌شود ولی پریودنتیت یا بیماری پیشرفته لثه به دلیل پلاک تحت‌لثه‌ای ایجاد می‌گردد. باکتری‌های موجود در پلاک تحت‌لثه‌ای عمدتا بی‌هوازی بوده و در محیط با میزان اکسیژن پایین می‌توانند زنده بمانند.
پلاک دندانی
چه عواملی تجمع پلاک را مستعد می‌سازند؟
بعضی از فاکتورها موجب می‌گردند تجمع و گیر پلاک دندانی تسریع شده و در عین‌حال برداشت آن توسط شخص دشوارتر گردد. این عوامل شامل موارد زیر هستند:
فاکتورهای آناتومیک نظیر قرارگیری نامناسب دندان‌ها، روی هم قرار گرفتن دندان‌ها و دندان‌های چرخش‌یافته یا کج‌شده.
پلاک در سطوح خشن ترمیم‌ها نسبت به ترمیم‌هایی که سطح آن‌ها به خوبی پرداخت شده است، راحت‌تر تجمع می‌یابد.
لبه‌های لثه‌ای ترمیم زیر‌لثه‌ای منجر به تشکیل بیشتر پلاک میکروبی می‌شود و رعایت بهداشت لثه در این موارد نسبت به حالاتی که لبه ترمیم در حد و یا بالاتر از لبه‌ی لثه می‌باشد، دشوارتر است.
پروتزهای پارسیل متحرک غالبا منجر به افزایش تشکیل پلاک بر روی دندان‌های پایه می‌شوند، که این مسئله ریسک مشکلات لثه‌ای و پوسیدگی دندان‌ها افزایش می‌دهد.
دستگاه‌های ثابت ارتودنسی که آن‌ها را به سختی می‌توان تمیز نمود، بخصوص براکت‌ها، بندها، سیم‌ها یا الاستیک‌هایی که خیلی به لبه لثه نزدیک می‌باشند.
چگونه پلاک باکتریایی به جرم دندانی تبدیل می‌شود؟
اگر پلاک میکروبی هر روز به طور کامل از رو و بین دندان‌ها برداشته نشود، مینرالیزاسیون یا معدنی شدن پلاک منجر به تشکیل جرم خواهد شد. جرم از 70 تا 90 درصد مادهی معدنی از جمله کلسیم و فسفات بی‌شکل تشکیل شده است.
میزان تشکیل جرم بین افراد بسیار متفاوت می‌باشد و در کودکان جرم کمتری نسبت به بزرگسالان ایجاد می‌شود. معدنی شدن ممکن است حتی در پلاک یک روزه هم آغاز شود و این مسئله اهمیت حذف پلاک میکروبی را به شکل دقیق و منظم و به طور روزانه نشان می‌دهد.
مینرالیزاسیون یا معدنی شدن پلاک فوق لثه‌ای بنظر می‌رسد در نتیجه واکنش بین بزاق، سطوح دندانی و پلاک باشد، در حالیکه جرم تحت‌لثه‌ای آهسته‌تر شکل می‌گیرد و معمولا مشکل‌تر خارج می‌شود چرا که ارتباط نزدیکتری با سطوح خشن‌تر ریشه برقرار می‌سازد. خود جرم به تنهایی عامل ایجادکننده بیماری های لثه‌ای نمی‌باشد ولی همیشه با پلاک نرم پوشیده شده است و محصولات باکتریایی را در خود حفظ می‌کند.
چه راهکارهایی برای حذف پلاک میکروبی وجود دارد؟
اصلی‌ترین راهکار جهت حذف پلاک میکروبی، روش مکانیکی حذف پلاک با مسواک و نخ دندان است. مسواک زدن دو بار در روز و هر بار به مدت دو دقیقه جهت حذف پلاک میکروبی لازم است. اگر پلاک حتی یک روز به طور کامل حذف نگردد، قابلیت معدنی شدن و تبدیل شدن به جرم را دارد. جرم دندانی دیگر با مسواک و نخ دندان قابل برداشته شدن نیست و حتما جهت حذف آن باید به دندانپزشک مراجعه کرد تا با جرمگیری دندان‌ها توسط وسایل دستی و یا اولتراسونیک، اقدام به حذف آن‌ها نماید.
علاوه بر روش مکانیکی حذف پلاک، راهکاری کمکی جهت سهولت در حذف پلاک میکروبی وجود دارد و آن استفاده از دهانشویه‌های آنتی‌باکتریال است. باید دقت شود دهانشویه‌های آنتی‌باکتریال به هیچ‌وجه جایگزین مسواک و نخ دندان نیستند، بلکه در کنار آن بکار می‌روند.