اختلال دو قطبی (Bipolar disorder) یا بیماری افسردگی شیدایی شامل مجموعه‌ای از اختلالات است که همراه با مراحلی از انرژی بسیار بالاست که تحت عنوان دوره‌های شیدایی شناخته می‌شود.
اختلال دوقطبی چیست؟
آیا تا به حال برای‌تان اتفاق افتاده که مدتی را غمگین و مدتی را شاد سپری کرده باشید، بدون آن‌که علت آن را بدانید؟ البته این اتفاق برای همه افراد می‌افتد. زندگی برای همه فراز و فرودهایی دارد که ممکن است ما را دچار حالات و احساسات مختلفی کند. اما این فراز و فرودهای احساسی برای برخی از افراد بسیار شدیدتر و گاهی خطرناک‌تر است. اختلال دو قطبی یکی از بیماریهای شایع در جهان است.
این اختلال یک بیماری روانی و خلقی محسوب شده و اکثراً در اواخر دوره نوجوانی یا اوایل دوران بزرگسالی در افراد پدید می‌آید. اما این بدان معنا نیست که در افراد مسن یا کودکان اتفاق نمی‌افتد. مهمترین انواع آن اختلال دوقطبی نوع اول و دوم است که ممکن است به بستری شدن فرد بیمار منجر شوند.
اختلال دو قطبی یکی از بیماریهای روانی است که افراد زیادی در جهان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این بیماری با نام دیگری نیز شناخته می‌شود: افسردگی ـ شیدایی (manic depression). البته این نام قدیمی‌تر است. نام اختلال دو قطبی به انگلیسی Bipolar disorder بوده و به عقیده‌ی برخی متخصصین می‌تواند هر شخصی را در هر سنی درگیر خود کند.
فردی که به این اختلال دچار است در خلق‌وخوی خود فراز و فرودهای شدیدی را بین دو حالت افسردگی و شیدایی احساس می‌کند. به طوری که این حالات می‌توانند ساعت‌ها تا ماه‌ها نیز طول بکشند.
دلایل اختلال دوقطبی
همانطور که بالاتر نیز اشاره کردیم، اختلال دوقطبی نوعی تغییر رفتاری-خلقی است که در سطح انرژی افراد تغییراتی غیرعادی به وجود می‌آورد این بیماری که در گذشته به عنوان جنون افسردگی نیز شناخته می‌شد، نوعی اختلال مغزی-رفتاری است که تغییرات شدید در سطح انرژی فرد منجر به مختل شدن امور روزانه می‌شود.
اختلال دوقطبی معمولا در دوران جوانی و آغاز بزرگسالی روی می‌دهد. طبق آمار عمدتا افراد دوقطبی از ۲۵ سالگی علائم شایعی ازخود نشان می‌دهند که به مرور زمان بیشتر می‌شود. بیماری دوقطبی بودن تمام شدنی نیست و تا ابد همراه فرد خواهد بود. این به آن معنا نیست که غیر قابل درمان است، اما اگر به موقع درمان نشود، ممکن است عواقب جبران ناپذیری به همراه داشته باشد.
دلیل خاص و واحدی برای بروز اختلال دوقطبی وجود ندارد. همواره مانند سایر بیماری‌هایی از این دست، زنجیره‌ای از دلایل می‌تواند منجر به بروز اختلال دوقطبی شود. در ادامه به بررسی دلایل بروز اختلال دوقطبی در افراد می‌پردازیم.
ژنتیک
بهره‌مندی از نوعی ژن خاص موجب بروز اختلال دوقطبی در افراد می‌شود اما این تنها دلیل نمی‌تواند باشد. بعضا در خواهرها و برادران در یک خانواده که فردی از آن‌ها دچار اختلال دوقطبی مشاهده شده که تنها یکی از فرزندان دچار اختلال دوقطبی است و دیگری در سلامت کامل روان به سر می‌برد. البته وجود فردی دوقطبی در خانواده احتمال ابتلای دیگر اعضا را به شدت بالا می‌برد اما بازهم الزاما فردی که در معرض افراد دوقطبی است حتما دچار اختلال مذکور نخواهد شد.
ساختار مغزی
طبق تحقیقات دانشمندان و پزشکان، ساختار مغزی افرادی که دچار اختلال دوقطبی هستند با ساختار مغز افراد عادی تفائت‌های چشمگیری دارد. پژوهش‌ها در این رابطه نشان داده است که افرادی که از اختلال دوقطبی رنج می‌برند، ساختاری متفاوت با سایر افراد دارد. در پژوهش‌های مذکور هویدا شد که ضخامت قشر مغز این افراد در نقاطی نازک‌تر و آسیب‌پذیر است. حتی این تحقیقات نشان می‌دهند که افرادی که دوقطبی هستند، در دوره‌های افسردگی و شیدایی دچار ضعف ادراکی هستند.
اضطراب و ترس
یکی از مهمترین عوامل در بروز اختلال دوقطبی، اضطراب و نگرانی‌های روانی است. تحقیقات نشان داده است که افرادی که در معرض استرس فراوان بوده‌اند، همواره بیشتر از سایر افراد دچار اختلال دوقطبی شده‌اند. این تحقیقات همچنان نشان داده‌اند که نقش محیط خانواده به خصوص اگر محیطی پر اضطراب باشد، احتمال ابتلا افراد به اختلال دوقطبی را به شدت افزایش می‌دهد.
اختلال دوقطبی چند نوع است؟
حال نوبت به بررسی انواع این اختلال می‌رسد. انواع دو قطبی را در زیر معرفی کرده و توضیح مختصری در خصوص هر یک از آن‌ها ارائه می‌کنیم.
اختلال دوقطبی نوع یک
در اختلال دوقطبی نوع اول شخص حتما یک دوره از حالت شیدایی یا مانیا را پشت سر می‌گذارد؛ حال این دوره می‌تواند با حالت افسردگی همراه باشد یا هیچ دوره‌ای از حالت افسردگی تجربه نشود.
اختلال دوقطبی نوع دو
در نوع دوم از این اختلال که بیشتر گریبان‌گیر زنان است فرد بیمار دوره‌های حالت افسردگی شدید را تجربه می‌کند. اگر این دوره‌ها همراه حالت مانیا باشد این حالت شدت کمتری دارد که به آن شیدایی خفیف یا Hypomania گفته می‌شود.
اختلال دوقطبی ادواری
این اختلال که به آن سیکلوتایمی نیز گفته می‌شود نشانه‌هایی شبیه اختلال دوقطبی نوع دوم دارد. درواقع هر دو حالت مانیا و افسردگی در آن وجود دارد. اما شدت هر دو خفیف‌تر است. با این وجود این نوع می‌تواند مدت طولانی در فرد دیده شود. در صورتی که این علائم ادامه‌دار شوند و درمان پیدا نکنند احتمال ابتلا به اختلال دوقطبی نوع اول یا دوم در فرد زیاد می‌شود.
اختلال دوقطبی پیش‌رونده یا تناوب سریع
کسانی که به این نوع از اختلال دچار هستند بیشتر از چهار بار در طول یک سال دچار نوسانات روحی و خلقی می‌شوند. این نوع می‌تواند با هر کدام از انواع اختلال دو قطبی نوع یک و دو همراه شود.
علائم بیماری دوقطبی در دوره مانیا:
در دوره مانیا فرد لزوما شادی بیش از حد و سرخوشی را تجربه نمی‌کند بلکه ممکن است بسیار پرخاشگر و تحریک‌پذیر باشد. در این دوره فرد حداقل سه تا از علائم زیر را دارد:
انرژی بیش از اندازه (معاشرت بیش از حد در محل کار یا مدرسه، ممکن است فرد در مراحل اولیه مانیا، پروژه‌های زیادی را شروع کند و بازدهی بالایی داشته باشد ولی بعد از وخیم‌تر شدن مانیا، کارهایش را نیمه‌کاره رها می‌کند)
سرخوشی
میل جنسی بالا (انجام فعالیت‌های جنسی پرخطر که ممکن است منجر به بارداری و یا بیماریهای مقاربتی شود)
ریسک‌پذیری بالا
پرحرفی (بلند بلند و تند تند حرف زدن، علاقه به جک گفتن و تکرار کلمات به صورت ریتمیک، اگر کسی جلوشان را بگیرد عصبانی می‌شوند)
ولخرجی
تصمیم‌های ناگهانی (در قضاوت دچار مشکل می‌شوند به همین دلیل ممکن است تصمیم‌های ناگهانی بگیرند و یا دست به کارهایی بزنند که به عواقب آن فکر نکنند این امر می‌تواند منجر به معالمه‌های اشتباه، شکست در روابط و ورشکستگی شود)
دست زدن به کارهای پرخطر
میل به مصرف مواد مخدر
اعتماد به نفس کاذب (ممکن است فکر کنند به آن‌ها قدرتی ماورایی داده شده و یا باید زمین را نجات دهند)
تحریک‌پذیری
پرخاشگری
توهم (جدا شدن از واقعیت، حتی ممکن است صداهایی بشنوند)
نیاز به خواب کم (به طوری که با حدود ۳ یا ۴ ساعت خواب در روز بسیار پر انرژی هستند و یا حتی روزها نمی‌خوابند)
دوره‌های مانیا در صورت عدم درمان ممکن است ۲ یا ۳ ماه ادامه داشته باشد.
علائم بیماری دوقطبی در دوره افسردگی:
دوره افسردگی باید حداقل دو هفته ادامه داشته باشد به‌طوریکه در بیشتر روزها و در بیشتر طول روز این حالت با آن‌ها همراه است. در این فاز باید حداقل ۵ تا از علائم زیر را داشته باشند:
خلق افسرده
از چیزهایی که قبلا لذت می‌بردند و برایشان سرگرم کننده بود دیگر لذت نمی‌برند
مشکلات خواب (اکثرا از بی‌خوابی رنج می‌برند ولی گاهی افراد، زیادی می‌خوابند به‌خصوص در طول روز – برای درمان می توانید از بهترین داروی اختلال خواب استفاده کنید.)
کم کردن وزن و یا زیاد شدن وزن (به علت تغییر در اشتها)
از دست دادن انرژی
احساس بی‌ارزشی و گناه (اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهند، دچار عذاب وجدان می‌شوند که گناهی مرتکب شده‌اند و سزاوار مجازات هستند)
افکار خود کشی
توهم
با توجه به دلایل ذکر شده خطر ورشکستگی، اعتیاد، خودکشی، تصادفات رانندگی، ازدواج‌یا طلاق‌های ناگهانی در این بیماران به وفور دیده می‌شود.
درمان اختلال دوقطبی
بهترین راه برای درمان اختلال دوقطبی مصرف داروی جدید دوقطبی برای ثابت کردن اخلاق و رفتارهای افراد مبتلاست. چیزی که در مصرف این داروها اهمیت فراوانی دارد این است که برخی تصور می‌کند در زمان‌هایی که فرد از حال خوبی برخوردار است دیگر نیازی به استفاده از داروها نداشته و مصرف آن‌ها کاری غیرضروری است. اما حتی در چنین زمان‌هایی باید مصرف داروها را ادامه داد.
راه‌های تشخیص بیماری دوقطبی
تشخیص بیماری دوقطبی در برخی موارد بسیار دشوار می‌باشد زیرا گاهی فرد بدون هیچ سابقه خانوادگی و تنها با یک افسردگی ساده به پزشک مراجعه می‌کند. در این حالت درصورتی که به اشتباه افسردگی تک قطبی تشخیص داده شود و دارهای ضد افسردگی تجویز شود، فرد به اصطلاح سوییچ می‌کند یعنی به یکباره وارد فاز مانیا می‌شود و دارای انرژی بیش از حد و سرخوشی می‌شود. در این حالت ممکن است خود فرد از وضعیت خود بسیار راضی باشد ولی اطرافیان بیمار با مشاهده این حالت باید سریعا به پزشک اطلاع دهند تا پزشک اقدام به قطع دارو و تجویز داروی جدید برای درمان بیماری دوقطبی نماید.
مهمترین راه‌های تشخیص بیماری دوقطبی از طریق مصاحبه بالینی توسط روانپزشک و تست معتبر اختلال دوقطبی است. در جلسه ویزیت، روانپزشک اطلاعاتی شامل موارد زیر را از بیمار کسب می‌کند و براساس آن‌ها تشخیص می‌دهد:
علائم و نشانه‌های حال حاضر فرد
سوابق شخصی فرد در گذشته
تاریخچه خانوادگی فرد
ممکن است فرد سال‌ها این بیماری را داشته باشد ولی به علت داشتن علائم مشترک با سایر بیماریهای روانپزشکی به درستی تشخیص داده نشده باشد و یا قبلا فقط با شکایت افسردگی مراجعه کرده و افسردگی تک قطبی تشخیص داده شده باشد. سایر بیماریهای روانپزشکی که غالبا با بیماری شیدایی رخ می‌دهند و تشخیص آن را بسیار سخت می‌کنند شامل موارد زیر می‌باشند:
بیماری پانیک اتک
وسواس
اختلال پرخوری
اعتیاد
اختلال بیش‌فعالی-نقص توجه
اختلال شخصیت مرزی
عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی
مهمترین عوامل تشدیدکننده اختلال دوقطبی، عدم دریافت درمان به موقع و یا قطع داروها می‌باشد، زیرا در این صورت تعداد دوره‌ها در آینده بیشتر و وخیم‌تر می‌شود. هر کدام از دوره‌های دوقطبی مانند مانیا، افسردگی و ترکیبی (داشتن هر دو علائم افسردگی و مانیا همزمان) به ترتیب خاصی اتفاق نمی‌افتند و قابل پیش‌بینی نیستند. ممکن است بین هر کدام از دوره‌ها سال‌ها فاصله باشد. ولی هرچقدر سن بالاتر می‌رود فاصله بین دوره‌ها به هم نزدیکتر می‌شود.
در زنان این بیماری ممکن است خودش را در دوران بارداری یا پس از زایمان با نشانه‌های افسردگی پس از زایمان نشان دهد. بنابراین با مشاهده نشانه‌هایی از افسردگی بعد از زایمان حتما به پزشک مراجعه کنید تا نوع افسردگی شما تشخیص داده شود. زنانی که سابقه بیماری بای‌پولار داشته‌اند در دوران یائسگی ممکن است دوره‌هایی از افسردگی را تجربه کنند و یا دوره های بیماریشان سریع‌تر شود.
این بیماری به صورت ژنتیکی در فرد بیمار وجود دارد و عوامل بیرونی تنها مانند تریگری باعث بروز آن می‌شوند، عواملی مانند:
استرس‌های شدید
شکست عشقی
مصرف مواد مخدر
از دست دادن عزیزان و …
روش‌های درمان بیماری دوقطبی
بهترین روش درمان بیماری دوقطبی استفاده از داروهای تثبیت‌کننده خلق است. داروهایی مانند: والپرات سدیم، لیتیم، لاموتریژین، کاربامازپین … . داروها بسته به تشخیص پزشک و فازی که بیمار در آن قرار دارد تجویز می‌شوند.
البته ممکن است پزشک از ترکیب رواندرمانی و دارودرمانی برای درمان استفاده کند. در صورت تجویز داروی لیتیوم پزشک آزمایش خون تجویز می‌کند و هر چند ماه یکبار این آزمایش را تکرار می‌کند. در صورت داشتن هر گونه عوارض جانبی، مشکل را با پزشک خود در میان بگذارید و بدون دستور پزشک هرگز داروی خود را قطع نکنید.
خبر خوب است که این بیماری در صورت انجام اقدامات درمانی صحیح توسط روانپزشک حتی در مواردی که بیماری شدید باشد، به شدت کنترل پذیر است و این اشخاص می‌توانند زندگی عادی داشته باشند. جالب است بدانید بسیاری از افراد موفق در دنیا به بیماری دوقطبی دچار هستند و این به علت هایپومانیا (حالت خفیفی از مانیا) است که باعث انرژی بالا، خلاقیت، اعتماد به نفس و عملکرد اجتماعی بالا در این افراد می‌شود. در نتیجه فرد در بعضی از جنبه‌های زندگی‌اش با موفقیت‌های چشمگیری روبرو می‌شود.
اختلال دو قطبی چه تأثیراتی بر زندگی شخص و اطرافیانش می‌گذارد؟
از مهمترین عوارضی که این اختلال به دنبال دارد اعتیاد و خودکشی است. البته این موارد بستگی به شدت بیماری در فرد دارند. اما در هر صورت اگر فردی قادر به کنترل فراز و فرودهای احساسی خود نباشد پس از مدتی دچار فرسایش احساسی شده و ممکن است دست به خودکشی بزند یا به اعتیاد روی بیاورد.
از طرفی شاهد تاثیر مستقیم بیماری فرد بر زندگی دیگران خواهیم بود. برای نمونه ازدواج با اختلال دوقطبی ممکن است زندگی مشترک را کمی سخت‌تر از حالت عادی کند. بنابراین نه تنها چنین شخصی بر زندگی اطرافیان خود تاثیر می‌گذارد بلکه دیگران هم متقابلاً نقش پررنگی در تشدید عوارض این بیماری در فرد مبتلا دارند.
بهترین راه برای این‌که شخص از این آسیب‌ها مصون بماند، تشخیص به موقع بیماری و درمان زودهنگام آن است. ممکن است برخی با دیدن نشانه‌های بیماری از کنار آن به سادگی رد شوند اما توصیه می‌شود در چنین مواقعی و در صورت مشاهده‌ی علائم یاد شده حتماً با افراد متخصص در این حوزه مشورت کنید.
یکی از راه‌های پیش رویتان استفاده از خدمات مشاوره آنلاین روانشناسی در پذیرش۲۴ است. به این ترتیب می‌توانید بدون نیاز به حضور در کلینیک یا مطلب نسبت به دریافت مشاوره و کسب اطلاعات بیشتر در خصوص بیماری اقدام کنید.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
علائم و نشانه‌های بیماری اختلال دوقطبی را بررسی کردیم. اکنون اگر در خود چنین نشانه‌هایی را احساس می‌کنید بدون اتلاف وقت به پزشک روانشناسی مراجعه کنید تا هر چه زودتر خیال خود را از بابت درمان راحت کنید و نگران عوارض جدی آن نباشید.
فراموش نکنید که سهل‌انگاری در درمان بیماری می‌تواند خطراتی بسیار جدی به همراه داشته باشد و با افزایش شدت آن همراه باشد.