حمد و ثنا به معنای مدح و ستایش در مقابل ذمّ می باشد. این واژه، چهل بار در قرآن کریم به کار رفته است که بیست و شش بار آن به خداوند اختصاص دارد. چند سوره هم با حمد خدا آغاز شده است: « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الأَرْضِ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الآخِرَةِ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ؛ ستایش و سپاس مخصوص خداست که هر آنچه در آسمان ها و زمین است همه ملک اوست و در عالم آخرت نیز شکر و سپاس مخصوص خداست و او حکیم و آگاه است.»(سوره سبا، آیه۱) و همچنین: « الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلا أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنَی وَ ثُلاثَ وَ رُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ سپاس خدای را که پدیدآورنده آسمان و زمین است [و] فرشتگان را که دارای بالهای دوگانه و سه گانه و چهارگانه اند پیامآورنده قرار داده است در آفرینش هر چه بخواهد می افزاید زیرا خدا بر هر چیزی تواناست.»(سوره فاطر، آیه ۱)
خداوند با این بیان به مسلمانان یادآور شده است که سخن خود را با حمد خدا شروع کنند. رسول گرامی اسلام(ص) در اهمیت حمد خدا فرموده است:« کُلُّ أمرٍ ذی بالٍ لایُبدَأُ فیهِ بِحَمدِ اللّه ِأقطَعُ؛ هر کار ارزشمندی که با ستایش الهی آغاز نشود، گفتاری ناقص است.»(المجازات النبویة، ج۱، ص۲۳۰)
البته بر اساس آموزه های دینی شروع با حمد، مختص گفتار نیست؛ رفتار را هم شامل می شود. خداوند به حضرت نوح(ع) فرمان داد که وقتی با پیروانش بر کشتی نشست، قبل از حرکت کشتی خداوند را به خاطر نجات از دست ظالمان حمد کند: « فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ؛ و چون تو با آنان که همراه تواند بر کشتی نشستی بگو: ستایش خدایی را که مارا از [چنگ] گروه ظالمان رهانید.» (سوره مؤمنون، آیه۲۸) حضرت ابراهیم(ع) نیز پس از آنکه در کهن‌سالی صاحب فرزند شد، گفت: « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ؛ سپاس خدای را که با وجود سالخوردگی اسماعیل و اسحاق را به من بخشید به راستی پروردگار من شنونده دعاست.»(سوره ابراهیم، آیه۳۹)
برخی حمد را با سپاس و ستایش مترادف دانسته و هرسه را به یک معنا می گیرند ولی استاد شهید مرتضی مطهری مفهوم حمد را گسترده‌تر از ستایش می داند، زیرا سپاس و ستایش در مورد غیر خدا هم جایز است، ولی حمد که مختص خداست علاوه بر مفهوم سپاس و ستایش، متضمن مفهوم پرستش ، خضوع و فروتنی عابدانه نیز می باشد.(ر.ک: آشنائی با قرآن، ج۱ و ۲، ص۸۸)
در اغلب آیات واژه حمد با مشتقات «تسبیح» همراه شده است؛ هم از زبان فرشتگان: « وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاتَعْلَمُونَ؛ و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت من در زمین جانشینی خواهم گماشت [فرشتگان] گفتند: آیا در آن کسی را قرار می دهی که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم. فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید.»(سوره بقره، آیه۳۰) و همچنین: « وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ؛ و فرشتگان را می بینی که پیرامون عرش به ستایش پروردگار خود تسبیح می گویند و میانشان به حق داوری می گردد و گفته می شود سپاس ویژه پروردگار جهانیان است.»(سوره زمر، آیه۷۵) و هم پدیده‌های طبیعی: « وَیُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَیُصِیبُ بِهَا مَنْ یَشَاءُ وَ هُمْ یُجَادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحَالِ؛ رعد به حمد او و فرشتگان [جملگی] از بیمش تسبیح می گویند و صاعقه ها را فرو می فرستند و با آنها هر که را بخواهد مورد اصابت قرار می دهد در حالی که آنان در باره خدا مجادله می کنند و او سخت کیفر است.»(سوره رعد، آیه۱۳) و هم سایر مخلوقات: « تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَکِنْ لاتَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا؛ آسمان های هفتگانه و زمین و هر کس که در آنهاست او را تسبیح می گویند و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش تسبیح او می گوید ولی شما تسبیح آنها را درنمی یابید به راستی که او همواره بردبار [و] آمرزنده است.»(سوره اسراء، آیه۴۴)
شاعران و نویسندگان در پیروی از این سنت حسنه کتاب خود ـ اعم از نظم و نثر ـ را با حمد خدا شروع می کنند که به تحمیدیه معروف است از برجسته‌ترین نمونه‌های تحمیدیه، می‌توان به دیباچه گلستان سعدی اشاره کرد. تحمیدیه در اصطلاح عبارت است از مقدمه ای که در آغاز کتابهای فارسی در نیایش خدا و برشمردن نعمات و صفات او آورده می‌شود. غلامرضا ستوده در کتاب «تحمیدیه در ادب فارسی» به این موضوع پرداخته و لیلا شیرینکام در کتابی به نام «تحمیدیه» مجموعه ای از مشهورترین تحمیدیه‌های اشعار فارسی است را گردآوری کرده است.
اگرچه حمد و ثنا به یک معناست ولی بین آن دو تفاوت جزئی وجود دارد و آن اینکه ثناء مفهوم عامتری از حمد دارد. به بیان ساده، برای هر مدح و ستایشی می‌توان کلمه ثناء را به کار برد، اما حمد در جایی گفته می‌شود که کاری خوب از فاعلی با شعور و مختار صادر شود.