دویست سال پیش در چنین روزی، دوشنبه سوم آبان ۱۱۹۲هجری شمسی با قرار داد گلستان و چند سال بعد با عهدنامه ترکمنچای، در مجموع 263700 کیلومترمربع، حدود 5% ایران آن زمان و 15% ایران امروز از وطن عزیز جدا و به روسیه واگذار گردید.
تهاجم طولانی مدت روسیه به ایران از سال 1218 تا 1243 هجری قمری به شیوه‌های گوناگون تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ادبی در زندگی مردم ایران تاثیر گذاشته است. امضای دو عهدنامه گلستان(1192هـ.ش /1228هـ.ق) و ترکمنچای(1207هـ.ش/1243هـ.ق) و جدایی 17 شهر از ایران، حادثه تلخی بود که با گذشت دو قرن، هنوز غم و اندوه آن جدایی، نسل به نسل بر قلوب ملت ایران چنگ انداخته است.
جنگ‌های ایران و روسیه در مرحله اول ده سال طول کشید. در این مدت روس‌ها نتوانستند به نتیجه دلخواه خود برسند. آنها با دریافت اطلاعات سپاه ایران از انگلیس و همراهی خائنین غربزده و هوادار انگلیس عهدنامه گلستان را به ایران تحمیل کردند
این پیمان در روز دوشنبه سوم آبان ۱۱۹۲ هـ.ش در روستای گلستان منطقه قفقاز بین ایران و روسیه امضا شد. به موجب این قرارداد، حاکمیت بر بخش‌هایی از شمال ایران شامل قفقاز، ارمنستان، ایالت‌های شرقی و تمام شهرها و شهرک‌ها و روستاهای مناطق غربی گرجستان در ساحل دریای سیاه و محال گروزیه (کورنه) شامل چچن و اینگوش امروزی از ایران سلب شده و به امپراتوری روسیه واگذار شد. طی این قرارداد در مجموع ۱۴ ولایت قفقازی ایران به همراه بخشی از خانات تالش و سواحل دریاچه خزر از حاکمیت ایران خارج شد.
با امضای این عهدنامه ـ که نتیجه زد و بند سیاسی روسیه و انگلیس بود ـ منطقه ای به وسعت تقریبی ۲۲۰ هزار کیلومتر مربع خاکی و ۱۲۰ هزار کیلومتر مربع آبی و بیش از ۱۳۶۰ کیلومتر از خطوط ساحلی دریاچه خزر به روسیه واگذار شد. در نتیجه این قرارداد سهم ایران از دریاچه خزر به حدود ۲۰ درصد یا کمتر از آن کاهش یافت.
متن عهدنامه توسط سفیر وقت بریتانیا در ایران سر گور اوزلی تنظیم و توسط نمایندگان روسیه و ایران امضا شد. سرزمین های جدا شده در این قرارداد، بخشی از آذربایجان، گرجستان و روسیه هستند.
در این فاجعه ملی، علاوه بر جدایی شهرها، ناموس شیعه هم به دست دشمن بی‌دین افتاد. تعدادی از عالمان دینی به شهادت رسیدند و سرنوشت مردان و زنان شیعه بازیچه دست کفار گردید.
در ادامه جنگ افروزی روس ها، پاسکویچ در سال1195هـ.ش(1816م) در نبردی سخت ایرانی‌ها را شکست داد و ایروان را اشغال کرده و به تبریز وارد شد. فتحعلی‌شاه تقاضای صلح نموده و ارمنستان را به روسیه واگذاشت. پیمان‌نامه ترکمانچای در روز پنجشنبه اول اسفند ۱۲۰۶ هـ.ش در روستای ترکمانچای بین ایران و روسیه امضا شد. برپایه این قرارداد، سه ایالت دیگر قفقاز، یعنی ایروان، نخجوان و بخش‌های دیگری از تالش به روس‌ها واگذار گردید و حاکمیت ایران بر دریاجه خزر محدودتر شد و میان مردم قفقاز و ایران، دیوار کشیده شد.
بنابر عهدنامه ترکمانچای در مجموع حدود ۳۰ هزار کیلومتر مربع دیگر شامل حدود ۲۰ هزار کیلومتر مربع از ارمنستان امروزی، حدود ۵ هزار کیلومتر مربع از ترکیه امروزی شامل کوه آرارات و شهر ایغدیر که در آن زمان بخشی از خانات ایروان بود و حدود ۵ هزار کیلومتر مربع از جمهوری آذربایجان امروزی از ایران جدا شدند. این معاهده به جنگ های ایران و روسیه در دوره قاجار پایان داد و دولت روسیه متعهد شد که از پادشاهی ولیعهد وقت، عباس میرزا حمایت کند.
حدود یکصد هشتاد سال بعد از حاکمیت روسیه تزاری و کمونیست ها، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در روز ۳۰ اوت ۱۹۹۱ میلادی، جمهوری آذربایجان، استقلال خود را اعلام کرد. به این ترتیب هم از آغوش مام وطن (ایران) و هم از قیمومیت نامادری (روسیه) خارج گردید.
سوم آبان 1392
دکتر محمدرضا اسدی