هر سال با فرا رسیدن دهه محرم، سینما و تلویزیون هم رخت عزا به تن می‌کنند و شاهد پخش آثار جدید و قدیمی هستیم که به بهانه و مناسبت یکی از مهمترین رویدادهای دینی و فرهنگی کشور ساخته شده‌اند. سوال اینجاست که اگر بنا باشد حماسه کربلا و فرهنگ عاشورا را به‌واسطه آثار نمایشی درک کنیم و بشناسیم، چه گزینه‌هایی پیش‌روی ماست؟
عاشورا با ادبیات، هنرهای تجسمی و نمایشی ما پیوندی دیرینه و ناگسستنی دارد. اما وقتی که به عرصه فیلم و سریال می‌رسیم، با وجود حجم بالای تولیدات مناسبتی، تعداد آثار ماندگار و تاثیرگذار مرتبط با ماه محرم خیلی هم زیاد نیست.
در طول چهل سال گذشته، فیلم و سریال با موضوع محرم و عاشورا کم ساخته نشده اما این که چه تعداد از آن‌ها و چرا ماندگار شده‌اند، می‌تواند مورد بررسی قرار بگیرد.
در قلب واقعه
اولین تجربه در روایت سینمایی از واقعه کربلا برمی‌گردد به سال‌های ابتدایی انقلاب و «سفیر» ساخته فریبرز صالح. فیلم در اولین دوره از جشنواره فجر، سال ۱۳۶۰، به نمایش درآمد و گرچه واکنش‌های چندان مثبتی نداشت اما خیلی هم مورد هجوم منتقدان قرار نگرفت. فریبرز صالح، که فیلمنامه را همراه با کیهان رهگذر نوشته بود، با رویکردی که در «سفیر» دنبال کرد به الگوی مناسبی برای ساخت فیلم‌های تاریخی، با تاکید بیشتر بر هویت دینی، در دهه شصت و سال‌های بعدی رسید. طوری که «سربداران» و «ابوعلی سینا» (باز با حضور پررنگ صالح و رهگذر، این بار به صورت جداگانه) از مهمترین سریال‌های دهه شصت و الگوی تلویزیون برای سریال‌های تاریخی آن دوران، مشخصا وام‌دار موفقیت «سفیر» بودند.
آیین و میراث
به غیر از خود کربلا و عاشورا، بخش مهمی از آثار نمایشی هم درباره‌های آیین‌های مربوط به این واقعه هستند که از جایگاهی انکارناپذیر در فرهنگ ما برخوردارند. مهمترین اثر تلویزیونی درباره تعزیه و سوگواری حسینی همچنان و بعد از حدود بیست سال، «شب دهم» حسن فتحی است که در زمان پخش با استقبالی گسترده مواجه شد. داستان در دوران پهلوی اول و زمان ممنوعیت برگزاری تعزیه اتفاق می‌افتد. جوانی لات که فرزند تعزیه‌خوانی خوشنام بوده، برای اثبات عشق ناممکن‌اش به یک شازده قجری زیر بار شرط اجرای تعزیه در ده شب محرم می‌رود. شرطی که اجرای آن هرچه جلوتر می‌رود سخت‌تر اما اراده و باور حیدر (با بازی حسین یاری) قوی‌تر می‌شود و به جایی می‌رسد که اجرای تعزیه روز عاشورا تبدیل می‌‌گردد به انگیزه اصلی‌اش. در این میان، داستان‌های فرعی هم چنان به هم می‌پیوندند که فینالی تاثیرگذار تا رقم بزنند. با گذشت زمان، شاید اجرا و تولید سریال کهنه شده و حتی از چشم افتاده باشد اما قصه به دلیل الگو و ساختار قابل قبول همچنان کار می‌کند.
علاوه بر «روز دهم» که با ادای احترام به هنر تعزیه و شبیه‌خوانی ساخته شده، در سینما هم شاهد ساخت آثار دیگری با موضوع آسین‌های سوگواری حسینی بوده‌ایم که از جمله می‌توان به «عصر روز دهم» و «هیهات» اشاره کرد که جدای موضوع مورد بحث، چندان هویت سینمایی و دراماتیک مستقل و چشمگیری ندارند و بین عموم مردم هم آثار شناخته و دیده‌شده‌ای محسوب نمی‌شوند.
پرسه در حال و هوا
به غیر از آثار تاریخی و پرداخت به آیین‌های عاشورایی، تعداد قابل توجهی ازفیلم و سریال ها هم داستان خود را در حال و هوای محرم روایت می‌کنند، گاه این پیوند با محرم کارکرد دراماتیک محدود و گاه نمود بیشتری دارد. برای مثال دو تصویر مهم و ماندگار از عزاداری حسینی را می‌توانیم در فصل‌هایی از فیلم‌های «هامون» و «نفس» ببینیم که گرچه زمان زیادی ندارند، در سیر درام و پرداخت شخصیت نقش مهمی را ایفا می‌کنند. برای این دسته از آثار مهمترین مثال سریال «سفر سبز» ساخته محبوب محمدحسین لطیفی است که داستانش را در شب‌های محرم روایت می‌کند و در ادامه از همین حال و هوا برای شخصیت‌پردازی و عمق بخشیدن به درام بیشترین استفاده را می‌برد. احتمالا گیرا و نوستالژیک‌ترین تصویر از شب‌های محرم تهران، حداقل در دهه هشتاد شمسی، را می‌توانیم در این سریال پیدا کنیم که البته در سطح استفاده تزیینی و ابزاری از عاشورا باقی نمی‌ماند.
ادامه دارد...
منبع: فیلیمو شات