فرش ترکمن یکی از انواع فرشهای اصیل دست بافت بشمار رفته که قدمتی چند صد ساله دارد. فرش به عنوان مهمترین نماد اقوام ترکمن بوده و در طول سالیان دراز بدون تغییرات زیاد در طرح و نقش همچنان بافته می شود. قالی های ترکمنی دارای طرح های مختلفی است که نام هر کدام برگرفته از طایفه آن است.
کایروس: صادرات به ترکیه ، بهترین فرصت
ترکمن ها یکی از اقوام اصیل بشمار می روند که در منطقه شرق دریای خزر سکونت دارند. در حال حاضر اقوام ترکمن در بخشهای شمال شرقی ایران شامل ترکمن صحرا در استان گلستان و مناطق شمالی خراسان زندگی می کنند. کشورهای ترکمنستان، شمال افغانستان و قسمتهای از ازبکستان نیز اقوام ترکمن را در خود جای داده اند.
فرش یکی از هنرهای اصیل این قوم بشمار رفته که سابقه تاریخی دارد. قبایل ترکمن در گذشته زندگی عشایری و ایلاتی داشتند که در اوائل حکومت رضا خان در مناطق ترکمن صحرا ساکن شدند. سایر اقوام ترکمن نیز در کشورهای ترکمنستان و ازبکستان که در آن زمان جزو اتحاد جماهیر شوروی بود جای گرفتند. زندگی ترکمن ها اغلب از طریق دامپروری، کشاورزی، ماهیگیری و بافندگی می گذشت. فرش به عنوان مهمترین نشانه اقوام ترکمن جایگاه جهانی داشته و از نقوش و طرحهای منحصر بفردی برخوردار است. قدمت بافت فرش در میان اقوام به روشنی مشخص نیست با اینحال قدیمی ترین نمونه یافت شده فرش مربوط به قرن نوزدهم میلادی است.
فرش ترکمن برگرفته از هنر و اصالت اقوام ترکمن
فرش را می توان مهمترین میراث و صنایع دستی اقوام ترکمن دانست. فرش با طرحها و نقوش سنتی و رنگ های خاص در میان سایر انواع فرش ها متمایز است. در برخی موارد فرش ایرانی با فرشهای بافته شده در هند، پاکستان، قفقاز و ترکیه اشتباه گرفته می شود ولی فرشهای ترکمنی منحصر بفرد هستند. ترکمن ها از ایام قدیم فرشهای خود را به سایر نقاط جهان صادر می کردند. در زبان ترکمنی هر طرح و نقش بافته شده بر روی فرش و گلیم دارای نام مشخصی است.
این نقوش به زبان ترکمنی گول نامیده می شود که همان گل و یا طرح در زبان فارسی است. اقوام ترکمن شامل قبایل تکه، یمود، سالور، آراباچی، ارساری، گوگلان، بشیر، ساریق، ساریخ، اوغورجالی، آل علی و … است. با اینحال قبایل سالور، یموت، تکه و ارساری جزو ایلات قدیمی هستند که فرشبافی در آنها از زمانهای دور رواج داشته است. فرش بافته شده در هر یک از این قبایل نامی برگرفته از اقوام را دارد. اساس نقوش و طرحهای فرشهای ترکمنی از تکرار نقوش و اشکال در فرش است. به عنوان مثال طرح هشت ضلعی معروف ترکمنی در نقوش مصر باستان و تمدن آشور دیده شده است.
ساختار و ویژگی های
ساختار فرش بر اساس تار و پود است. در قدیم کلیه مواد اولیه بافت فرش شامل نخ های تار و پود و نخ های بافت از جنس پشم گوسفند بود. در حال حاضر نخ های تار و پود از جنس پنبه نیز تولید می شود. بافت قالی ترکمن معمولا بصورت افقی و بر روی زمین بافته می شود لذا اندازه فرش ها کوچک است. فرشهای ترکمن معمولا درشت بافت هستند ولی برخی اقوام ترکمن مانند قوم تکه فرشهای زیر بافت در حد ۴۰ تا ۵۰ رج می بافند. بهترین نوع فرش مربوط به ایل تکه و سپس آتابای از نظر کیفیت قرار دارد.
با اینحال قوم بزرگ یموت بیشترین حجم تولید فرش را دارند. فرش های بصورت تک پود بافته می شود که جزو مهمترین ویژگی تکنیکی بافت فرش است. فرش ابریشم ترکمن نیز از دیگر بافته های این نوع فرش است که در میان برخی اقوام ترکمن در شمال خراسان و منطقه جرگلان بافته می شود. رنگ فرشهای ترکمنی برگرفته از رنگهای طبیعی است. رنگهای معمول بکار رفته در بافت فرش شامل لاکی، طیف های مختلف قرمز از تیره تا روشن، طوسی، آبی، دارچینی، کرم، قهوه ای، دارچینی، سبز یشمی، گوجه ای، زرد و گل بهی است. رنگ زمینه غالب در فرش قرمز روشن است.
انواع نقوش و طرح های
نام طرح های فرش برگرفته از نام قبیله بافنده آن است. بدین ترتیب هر قوم دارای نقش و طرح مختص بخود بوده و نام فرش از آن گرفته شده است. برخی نقوش مشهور قالی های ترکمنی شامل ماری گل از طایفه تکه، طرحهای قاپسه گل، آینه گل و درناق گل از قبیله یموت، طرح گلی گل از قوم ارساری، ساریق گل از قبیله ساریق و طرح هایی مانند فیلپی گل و آت ایاقی است.
برخی از قالی های ترکمنی از نظر کیفیت بافت منحصر بفرد بوده و برخی طرح و رنگ های آنها مشهور است. یکی از نکات مهم در بافت فرشهای ترکمن این است که این نقوش در طول قرنها به عنوان میراث فرهنگی به زنان و دختران ترکمن منتقل شده است. در واقع بافندگان فرش بدون داشتن نقشه و راهنما و تنها بر اساس سنت ها، فرهنگ و محیط اطراف خود نسبت به پیاده کردن طرح ها بر روی فرش اقدام می نمایند. فرش آمیزه ای از هنر و اصالت اقوام ترکمن است که پس از سالها همچنان به عنوان نماد این قوم شناخته می شود