مسجد جامع یزد: معروف‌ترین مسجد یزد
مسجد جامع یزد به شیوه یک ایوان در دل کویر می‌باشد و در طی حدود ۱۰۰۰ سال و سه دوره بنا شده‌است. پایه‌های اصلی مسجد در زمان ساسانیان بر روی یک آتشکده گذاشته است ولی بعد از اسلام در دوره ایلخانی و تیموری بصورت مسجد تکمیل شده است. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربه‌فرد، شهرت دارد.
مسجد جامع یزد یکی از مسجد‌های معروف یزد است که در قلب استان می‌درخشد که با ارزش‌ترین میراث تاریخی، هنری و گنجینه‌ای از معماری اسلامی در این خطه است.
بانی ساختمان اصلی مسجد را گرشاسب آل بویه (قرن ششم) می‌دانند، ولی مسجد کنونی مربوط به آل مظفر و تیموریان (قرن هشتم و نهم) است.
این بنا مجموعه‌ای از درخشندگی کاشی‌ها و بلندی مناره‌ها به ارتفاع ۴۸ متر، زیبایی گچبری، خوابیدگی گنبد و شبستان زمستانی وسیع که هر یک عنصر و عاملی از بزرگی، زیبایی و هنرمندی این اثر را به نمایش می‌گذارد.
غرفه ها، گوشواره ها، قوس‌های جناغی خوش اندام که تناسب چهار به سه را دارد در عین ظرافت، باریک بینی و ژرف نگری، معماری ایرانی را در طراحی، اجرا و استواری بنا نشان می‌دهد.
سر در بلند این مسجد با قامتی بسیار کشیده بر شانه نازکی از گل، استوار ایستاده و فشار عمومی مناره‌های آسمانی را بر روی خود به نمایش گذاشته است. همچنین روشنایی گنبد با وجود تاقچه‌های گچ اندود در برابر روزنه‌های مشبک به نحوی لطیف تامین شده است.
وجود دو کتیبه نفیس، یکی به خط کوفی و دیگری به خط ثلث بر روی کاشی لاجوردی معرق در کنار تزئینات کاشی کاری شده و دیوار‌های داخلی شبستان از امتیازات هنری دیگر این مسجد است.
در کنار این مسجد، کتابخانه‌ای وجود دارد که گنجینه‌ای نفیس از قرآن‌ها و کتاب‌های خطی را در خود جای داده است.
ویژگی‌های مهمّ بنا
سبک معماری مسجد جامع یزد به شیوه آذری است. کاشی‌های آبی، زرد، کبود و سبز در زیر گنبد عظیم مسجد، فضایی خنک را در ذهن بیننده خلق می‌کند.
این مسجد به چند دلیل حایز اهمیّت است: نخست آن که قدیم‌ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیّهٔ یزد از آن تقلید شده‌است؛ این طرح مرکّب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده‌است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است. بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به نقل از استاد پیرنیا این گنبددارای دوپوسته می‌باشد که پوشش درونی گنبد که متناسب با اقتضائات فضایی و اجرایی معماری داخلی مسجد شکل می‌گیرد، شرایطی را به وجود می‌آورد که با پوشش بیرونی که متناسب با اقتضائات بیرونی شکل می‌گیرد، متفاوت است. دیگر ویژگی مهمّ بنا کاربرد وسیع تاق‌های سراسری (تاق و تویزه) در شبستان‌هاست که با کاشی معرّق همراه‌است. نکتهٔ قابل توجّه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسئلهٔ ایجاد روشنایی غیر مستقیم به وسیلهٔ انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت‌های مهمّ مسجد به‌شمار می‌رود، بی‌نهایت ارزنده و جالب است. نحوه شکل‌گیری مسجد: مسجد فعلی برجای سه مسجدی بنا شده که درقرون متمادی، در جوار یکدیگر ساخته‌اند. این سه نهایتاً در دوره قاجاریان به مسجدی واحد باصحن وسیع تبدیل شده‌است.
منابع : ویکیپدیا - خبرگزاری صدا و سیما - ویکی شیعه