پوسیدگی دندان چیست؟
پوسیدگی دندانی، بیماری عفونی دندان‌ها است که موجب حل شدن و تخریب بافت‌های دندان‌ها می‌شود. درک این نکته که تخریب سطح دندان و ایجاد حفره در دندان‌ها نشانه‌ی عفونتی باکتریایی است، بسیار اهمیت دارد.
عدم توجه به حقیقت عفونی بودن پوسیدگی موجب می‌شود که فقط به دنبال درمان همان دندان پوسیده باشیم و از علت غافل بمانیم و به این ترتیب احتمالا هر از گاه با یکی از این دندان‌های پوسیده مواجه خواهیم بود. اما با درنظر گرفتن باکتریایی بودن علت پوسیدگی‌ها و با تمرکز بر حذف باکتری‌ها به عنوان عامل ایجادکننده می‌توان به توفیقی طولانی‌مدت در بدست آوردن سلامت دست یافت.
پوسیدگی دندان چگونه آغاز می‌شود؟
ضایعات پوسیدگی تنها زیر توده‌ای از باکتری‌ها که قادر به ایجاد محیطی با شرایط اسیدی کافی باشند، ایجاد می‌گردند. این اسیدها موجب برداشت ماده‌ی معدنی از سطح دندان‌ها شده و روند پوسیدگی دندانی از همین جا آغاز می‌شود.
منبع: آرتمان درمان
توده‌ای ژلاتینی از باکتری‌ها‌ی اتصال‌یافته به سطح دندان که سبب تولید اسید و شروع پوسیدگی می‌شوند، پلاک دندانی، پلاک باکتریایی و یا پلاک میکروبی نامیده می‌شود.
چگونه پلاک باکتریایی باعث ایجاد پوسیدگی می‌شود؟
پلاک باکتریایی، برای زنده ماندن نیاز به کربوهیدرات دارد. با مصرف مواد غذایی مختلف کربوهیدرات‌های مورد نیاز باکتری‌ها را به آن‌ها می‌رسانیم. باکتری‌ها، کربوهیدرات‌ها را جهت تامین انرژی‌شان به مصرف می‌رسانند و در عوض اسیدهای آلی تولید می‌کنند. همین اسیدها هستند که از طریق حل کردن ساختمان‌های معدنی دندان، ضایعه پوسیدگی را ایجاد می‌کنند.
با مصرف کربوهیدرات‌های ساده‌ای مانند ساکاروز که در اکثر مواد قندی و شیرینی وجود دارد، کارِ باکتری‌ها برای دسترسی به کربوهیدرات‌ها و تولید اسید را آسان می‌کنیم، به این ترتیب متابولیسم پلاک به شدت افزایش می‌یابد و افزایش بروز پوسیدگی‌ها دیده می‌شود.
علل ایجادکننده پوسیدگی کدامند؟
چهار فاکتور مهم در ایجاد پوسیدگی نقش دارند که بدون وجود هریک از این فاکتورها امکان ایجاد پوسیدگی وجود نخواهد داشت. این چهار فاکتور عبارتند از:
میزبان
میکروب‌های محیط دهان
مواد غذایی
زمان
جهت ایجاد پوسیدگی، باید شرایط مساعد برای هر یک از این فاکتورها وجود داشته باشند. به عبارت دیگر، پوسیدگی نیاز به یک میزبان مستعد، میکروبی که بتواند ایجاد پوسیدگی کند و یک ماده غذایی مناسب که بتواند برای مدت کافی در محیط دهان باقی بماند، دارد.
ایجاد پوسیدگی
دسته‌بندی یا کلاس بندی پوسیدگی‌های دندان:
دو کلاس‌بندی اصلی برای پوسیدگی‌های دندانی وجود دارد که شایع‌تر بوده و به طور معمول مورد استفاده قرار می‌گیرند. این دو تقسیم بندی یکی بر اساس “موقعیت پوسیدگی” و دیگری “شدت پوسیدگی” می‌باشد.
کلاس‌بندی بر اساس موقعیت پوسیدگی:
بر اساس این فاکتور، دندانپزشکان پوسیدگی را در 6 کلاس مختلف قرار می‌دهند. منظور از موقعیت پوسیدگی این است که پوسیدگی کدام سطح از دندان را درگیر گرده باشد و اینکه این دندان در قسمت قدامی (جلویی) و یا خلفی (عقبی) دهان قرار داشته باشد. کلاس 1 تا 6 این نوع دسته بندی را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید:
پوسیدگی‌های دندان
کلاس‌بندی بر اساس شدت پوسیدگی:
شدت کم
متوسط
پیشرفته
شدید
کلاس‌های مختلف این نوع دسته‌بندی را همراه با رادیوگرافی پوسیدگی دندان در تصویر زیر مشاهده می‌کنید:
رادیوگرافی پوسیدگی دندان
ریسک فاکتورهایی که سبب افزایش خطر ایجاد پوسیدگی می‌شوند، کدامند؟
موارد زیر می‌توانند خطر ایجاد پوسیدگی دندان و یا پیشرفت آن را افزایش دهند:
محل قرارگیری دندان: دندان‌های خلفی بیشتر از دندان‌های قدامی دچار پوسیدگی می‌شوند. به عبارتی پوسیدگی دندان جلو به دلیل سهولت در تمیز کردن و همچنین دسترسی بهتر کمتر از دندان‌های خلفی است.
مصرف برخی غذاها: غذاهایی که به مدت طولانی به دندان شما می‌چسبند (مانند عسل، میوه خشک، کیک، کلوچه، آب نبات، غلات خشک و چیپس و …) با کاهش PH و ایجاد محیط اسیدی به مدت طولانی، شرایطی مناسب جهت برداشت ماده معدنی از دندان‌ها فراهم می‌کنند.
میان‌وعده‌های مکرر: وقتی بین وعده‌های اصلی غذا، دائما از میان‌وعده‌های متعدد خصوصا خوراکی‌های شیرین، نوشیدنی‌های شیرین، اسیدی و گازدار و یا اسنک‌های چسبنده به دندان استفاده می‌شود، باکتری‌ها در تمام مدت خوراک کافی برای تولید اسید و تخریب بافت دندان را دراختیار دارند. در این شرایط ریسک ایجاد پوسیدگی به شدت افزایش می‌یابد.
عدم مسواک زدن دندان‌ها: اگر بعد از مصرف مواد غذایی به طور منظم و مرتب مسواک زده نشود، پلاک میکروبی بالغ تشکیل می‌شود که اسیدیته زیادی داشته و سبب برداشت ماده معدنی از دندان و ایجاد پوسیدگی می‌گردد.
عدم دریافت فلوراید کافی: فلوراید، یک ماده معدنی طبیعی است که به جلوگیری از پوسیدگی دندان‌ها کمک می‌کند و حتی می‌تواند اولین مراحل آسیب به دندان را معکوس کند. به همین دلیل این ماده به خمیر دندان‌ها، بعضی از دهانشویه‌ها و حتی آب آشامیدنی اضافه می‌شود.
افزایش سن: با افزایش سن، دندان‌ها سایش پیدا می‌کنند و لثه‌ها تحلیل می‌روند و این عوامل باعث ایجاد پوسیدگی در ناحیه ریشه دندان‌ها می‌شوند. همچنین افراد مسن‌تر معمولا از داروهای مختلفی استفاده می‌کنند که بسیاری از آن‌ها سبب کاهش جریان بزاق شده و درنتیجه ریسک ایجاد پوسیدگی را افزایش می‌دهند.
خشکی دهان: خشکی دهان در اثر کمبود بزاق ایجاد می‌شود. بزاق به شستشوی دهان و از بین بردن پلاک میکروبی کمک می‌کند. علاوه بر این، با کمک این مایع، سطح PH داخل دهان متعادل شده و از حالت اسیدی خارج می‌شود. هر عاملی که باعث کاهش بزاق و خشکی دهان شود می‌تواند در پوسیدگی دندان نقش داشته باشد.
بیماری رفلکس معده: بیماری رفلاکس معده به مری (GERD) می‌تواند باعث شود اسید معده وارد دهان شود. محیط اسیدی ایجاد شده در دهان باعث سایش مینا شده و حتی ممکن است عاج زیر مینا به محیط دهان باز شود. چون عاج دندان ماده معدنی کمتری از مینا دارد، در این حالت احتمال ایجاد و پیشرفت پوسیدگی افزایش می‌یابد.
خطر پوسیدگی دندان
چه عواملی سبب مستعد شدن فرد در برابر پوسیدگی می‌شود؟
اولین عامل مهم در ایجاد پوسیدگی وجود میزبان مستعد است. عواملی که از یک فرد عادی میزبانی مستعد در برابر پوسیدگی می‌سازد، موارد مختلفی را شامل می‌شود. این موارد عواملی هستند که موجب سهولت استقرار باکتری‌ها و باقی ماندن طولانی‌تر آن‌ها در محیط می‌شوند و یا سبب می‌شوند که حذف باکتری‌ها سخت‌تر انجام شود.
نامنظم قرار گرفتن دندان‌ها (جلو و عقب بودن دندان‌ها)
روی هم قرار گرفتن دندان‌ها که سبب گیر پلاک میکروبی و حذف ناکامل پلاک از مابین دندان‌ها می‌شود.
وجود شیارهای عمیق در دندان‌ها که مسواک به راحتی به عمق آن‌ها دسترسی ندارد.
تحلیل لثه و باز شدن سطح ریشه دندان ها به محیط دهان در افرادی که بیماری لثه یا پریودنتال دارند.
وجود ترمیم‌ها یا پرکردگی‌هایی که لبه‌هایی برجسته، ناصاف یا پالیش نشده دارند.
چسبیدن بریس‌های ارتودنسی بر روی سطح دندان‌ها و یا وجود پروتز پارسیل در داخل دهان که از یک طرف گیر پلاک میکروبی را افزایش می‌دهند و از طرف دیگر حذف پلاک را دشوار می‌کنند.
حجم و جریان بزاق چگونه سدی مقاوم در برابر پوسیدگی ایجاد می‌کند؟
ترشحات از غدد بزاقی مختلف وارد حفره دهان شده و قبل از اینکه بلعیده شود، برای مدت کوتاهی در محیط دهان باقی می‌ماند. در طول زمانی که بزاق در دهان وجود دارد، بافت‌های دهانی را مرطوب و لغزنده می‌کند و دندان‌ها و پلاک میکروبی را شستشو می‌دهد.
در افراد بزرگسال 1 تا 1.5 لیتر بزاق در شبانه‌روز ترشح می‌شود که این میزان در زمان خواب به کمترین حد خود می‌رسد. اثر شستشو دهندگی جریان بزاق به تنهایی کافیست که میکروارگانیسم‌های آزاد در محیط دهان را به آسانی با عمل بلع از دهان خارج کند. در زمان جویدن و تحریکات دهانی بیشترین میزان ترشح بزاق را داریم، بنابراین بیشترین اثر شستشو دهندگی بزاق در این موقع اتفاق می‌افتد.
بزاق همچنین باعث رقیق شدن و بافر کردن (خنثی کردن PH) اسیدهای تولید شده توسط پلاک می‌شود.
چه عواملی با کاهش بزاق سبب ایجاد پوسیدگی می‌شوند؟
داروها: خیلی از داروها باعث کاهش جریان بزاق، خشکی دهان و افزایش ریسک پوسیدگی می‌شوند. این داروها شامل: ضد هیستامین‌ها، ضد افسردگی، شل کننده‌های عضلات اسکلتی، ضد اشتها، ضد تشنج، ضد فشارخون و داروهای آریتمی می‌باشد. استفاده طولانی‌مدت از این داروها باعث خشکی دهان و پوسیدگی وسیع می‌شود.
رایوتراپی: رادیوتراپی سر و گردن نیز باعث کاهش جریان بزاق می‌گردد. بعد از رادیوتراپی غدد بزاقی فیبروتیک می‌شود و میزان خیلی کمی بزاق ترشح می‌کنند. این امر باعث ایجاد خشکی دهان در بیمار شده که به آن گزروستومیا (xerostomia) می‌گویند. در این نوع بیماران پوسیدگی اغلب در نواحی طوق دندان‌ها ایجاد می‌شود.
بیماری‌ها: در بعضی از بیماری‌ها مانند دیابت با کاهش میزان بزاق، افزایش میزان پوسیدگی مشاهده می‌شود.
فیزیولوژیک: خشکی دهان فیزیولوژیک در تمام افراد در زمان خواب وجود دارد. جریان بزاق در زمان خواب کم می‌شود و در بعضی افراد اصلا ترشح نمی‌شود. بنابراین محصولات ایجاد شده توسط باکتری‌ها باقی مانده و خطر پوسیدگی را افزایش می‌دهد. لذا تمیز کردن دندان‌ها و برداشتن پلاک میکروبی از سطح دندان‌ها قبل از خواب جهت جلوگیری از پوسیدگی از اهمیت زیادی برخوردار است.
چرا می‌گوییم فرآیند پوسیدگی قابل کنترل است؟
این مسئله بسیار اهمیت دارد که بدانیم فرآیند ایجاد پوسیدگی فرآیندی مشتمل بر یک سری چرخه‌ی فعالیت و عدم فعالیت است.
از یک طرف هر زمان که شرایط مساعد باشد، چرخه فعال بوده و برداشت ماده‌ی معدنی (دِمینرالیزاسیون) از سطح دندان انجام می‌شود. مساعد بودن شرایط به معنای در دسترس بودن کربوهیدرات‌ها و تولید اسید توسط باکتری‌هاست که موجب می‌شود PH در سطح دندان‌ها اسیدی باشد. از طرف دیگر هر‌گاه کربوهیدرات‌های اندکی در دسترس باشند و فعالیت متابولیک باکتری‌ها کم باشد، اسیدی تولید نمی‌شود و PH در نزدیکی سطح دندان افزایش می‌یابد و چرخه‌ی خاموشی یا عدم فعالیت شروع می‌شود که می‌تواند به دوباره معدنی شدن ( رِمینرالیزاسیون) دندان منجر شود.
بنابراین در روند ایجاد پوسیدگی مراحل مختلف ترمیم و تخریب متعاقبا اتفاق می‌افتد، به طوری که اگر در طول زمان، مرحله تخریب به مرحله ترمیم برتری یابد، پوسیدگی ایجاد شده و اگر مرحله ترمیم به مرحله تخریب برتری پیدا کند، ضایعه ایجاد نمی‌شود. بنابراین زمان کافی جهت انجام اقدامات پیشگیرانه ایجاد خواهد شد.
دانستن این مطلب که فرآیند پوسیدگی شامل چرخه‌ای پیوسته از فعالیت و عدم فعالیت است، از این رو حائز اهمیت است که متوجه می‌شویم این خود ما هستیم که می‌توانیم روی این فرآیند اثر‌گذار باشیم، آن را فعال، کند و یا غیرفعال کنیم و یا حتی در مواردی قادریم آن را برعکس کنیم یعنی سبب درمان پوسیدگی‌های اولیه شویم.
درمان پوسیدگی
چگونه می‌توانیم به دندان کمک کنیم تا پوسیدگی‌های اولیه را، خودش درمان کند؟
درمان پوسیدگی‌های اولیه با دوباره معدنی شدن ساختمان‌های آسیب‌دیده دندانی انجام می‌شود. دوباره معدنی شدن به معنای رسوب مجدد مواد معدنی بر روی سطح دندان است. هنگامی که PH در سطح دندان از حالت اسیدی خارج شود و تا 5.5 افزایش یابد، رسوب مجدد یون‌های کلسیم و فسفات از بزاق بر سطح دندان آغاز می‌شود و سبب دوباره معدنی شدن پوسیدگی‌های اولیه می‌شود.
بنابراین اگر کاری کنیم که PH سطح دندان را تا 5.5 افزایش دهیم، نه تنها روند پوسیدگی را متوقف می‌کنیم که حتی می‌توانیم چرخ آن را برگردانیم.
علت ایجاد پوسیدگی همانطور که اشاره شد، باکتری‌هایی هستند که کربوهیدرات مصرف کرده و تولید اسید می‌کنند، پس یا باید باکتری‌ها را حذف کنیم و یا غذا و خوراکشان را قطع کنیم که اسید تولید نکنند.
حذف باکتری‌ها با رعایت صحیح و منظم بهداشت دهان با استفاده از مسواک و نخ دندان امکان‌پذیر می‌شود. مصرف کمتر میان وعده‌ها خصوصا خوراکی‌های حاوی ساکاروز (شکر معمولی) و یا شستشوی دهان بلافاصله پس از خوردن این موادغذایی کمک می‌کند که خودِ ما عاملی برای تغذیه باکتری‌ها نباشیم. به این ترتیب می‌توانیم کمک کنیم که PH در سطح دندان در حد 5.5 یا بیشتر باقی بماند و دندان این فرصت را پیدا کند که آسیب خود را ترمیم کند.
با چه اقداماتی می‌توان از ایجاد پوسیدگی دندان پیشگیری کرد؟
به نظر می‌رسد که انجام اقدامات زیر مهم‌ترین شیوه برای پیشگیری از پوسیدگی دندان‌ها است:
مسواک زدن دو بار در روز و هر بار به مدت دو دقیقه
استفاده از نخ دندان یک بار در روز
استفاده ازخمیردندان‌های حاوی فلوراید
چکاپ منظم توسط دندانپزشک به منظور تشخیص پوسیدگی‌ها در مراحل اولیه و انجام اقدامات پیشگیرانه
نوشیدن آب به مقدار کافی برای افزایش تولید بزاق
افزایش مصرف لبنیات و مواد غذایی سرشار از کلسیم
کم کردن تعداد میان وعده‌ها و مصرف کمتر مواد حاوی کربوهیدرات و یا اسیدیته بالا
مصرف میوه و سبزیجات غنی از فیبر و داشتن یک رژیم غذایی کم قند
فلوراید‌تراپی منظم
استفاده از دهانشویه‌های حاوی فلوراید
و درمان‌های ترکیبی (به عنوان مثال جویدن آدامس های حاوی زایلیتول به همراه شستشوی دهان با دهانشویه های ضد‌باکتریایی و همچنین دهانشویه‌های حاوی فلوراید می‌تواند به کاهش خطر ایجاد پوسیدگی کمک کند)
چه فاصله زمانی برای چکاپ‌های دوره‌ای جهت پیشگیری از انواع پوسیدگی مناسب است؟
پوسیدگی‌های مینایی:
از آنجا که مینای دندان فاقد عصب است، درنتیجه پوسیدگی‌هایی که محدود به مینای دندان هستند، باعث درد دندان نمی‌شوند و فرد متوجه آن‌ها نمی‌شود.
در چکاپ‌های دوره‌ای 6 ماه تا یک سال، این پوسیدگی‌ها در معاینات کلینیکی و به طور قطعی در بررسی رادیوگرافی تشخیص داده می‌شوند. در این مرحله دندان قابلیت رِمینرالیزاسیون یا معدنی شدن مجدد را دارد و زمان بسیار مناسبی برای اقدامات پیشگیرانه است.
پوسیدگی‌های عاجی اولیه:
اگر پوسیدگی زودهنگام تشخیص داده نشود و اقدامی جهت دوباره معدنی شدن دندان صورت نگیرد، پوسیدگی پیشرفت کرده و عاج دندان را درگیر خواهد کرد. عاج دندان عصب دارد و بسیاری از اوقات در اثر آسیب وارده واکنش نشان داده و حساسیت به سرما، گرما و شیرینی دیده می‌شود.
پوسیدگی‌های اولیه عاجی هنوز هم قابلیت دوباره معدنی شدن را دارند، علیرغم اینکه با حساسیت دندانی همراه باشند. بنابراین در چکاپ‌های دوره‌ای 6 ماه تا یک سال می‌توان اقدامات پیشگیرانه را برای این دندان‌ها انجام داد.
پوسیدگی‌های عاجی متوسط و شدید:
در این مرحله پوسیدگی حجم زیادی از عاج دندان را درگیر کرده است و دندان ممکن است همراه با درد و یا حتی بدون هیج علامت کلینیکی باشد.
در این حالت متاسفانه اقدامات پیشگیرانه موثر واقع نمی‌شوند و حتما نیاز هست که دندان باز شود و پوسیدگی‌ها حذف شده و دندان مجددا ترمیم گردد.
اهمیت چکاپ‌های دوره‌ای منظم 6 ماه تا یک سال از آن روست که اگر پوسیدگی‌ها سریع تشخیص داده شوند، فرصت کافی برای اقدامات پیشگیرانه و حفظ ساختار دندان و بازسازی و درمان آسیب وجود دارد.