صنعت چاپ در گذر زمان
صنعت چاپ یکی از قدیمی‌ترین صنایع در جهان است که به طور گسترده در تاریخ انسان به کار برده شده است. از زمان اختراع نوشتار تا به امروز، چاپ و تکثیر متون و تصاویر برای انتقال دانش، فرهنگ و اطلاعات بسیار مهم بوده است. در این مقاله به بررسی تاریخچه صنعت چاپ پرداخته‌ایم و به سوال‌های رایج در این باره پاسخ خواهیم داد.
تاریخچه صنعت چاپ در جهان به چه زمانی برمی‌گردد؟
تاریخچه صنعت چاپ در جهان به حوالی پایان قرون وسطی برمی‌گردد و برخی از مورخان و نویسندگان از جمله هنری لوکاس منشأ ابداع و اختراع آن را چین می‌دانم و معتقدند که این هنر از چین به اروپای غربی راه یافته است. با آنکه غربی‌ها صنعت چاپ را به نام خود می‌داننداما به گفته‌هایی باید کشور چین را مبدا آغاز چاپ دانست. ورود صنعت چاپ به ایران مربوط به حدود ۱۰۰ سال پیش است که یک نقطه عطف در تاریخ ایران محسوب می‌شود.
قبل از اینکه صنعتی به نام چاپ به وجود بیاید کتابها به صورت دست‌نویس تکثیر می‌شدند. در امپراطوری‌های روم، آتن… کتابها و شاهکارهای ادبی را با دست می‌نوشتند و به این ترتیب نسخه‌های جدید تولید می‌کردند. چنین روندی در قرون وسطی رواج داشت. این کار باعث می‌شد، قیمت کتاب به حدی گران باشد که مردم عادی نتوانند آن را خریداری کنند و تنها عده کمی توانایی خرید این کتابها را داشتند. برای همین سبب می‌شد تا شرایط خواندن کتاب و استفاده از علوم مختلف برای همگان فراهم نباشد.
در قرون وسطی کاتبان بر روی پوست گاو یا گوسفند می‌نوشتند و از ۱۰۰ سال قبل از شارلمانی، از پاپیروس دیگر استفاده نشد. در بعضی از اسناد تاریخی آمده است که کاغذ از سرزمین‌های اسلامی وارد اروپا شده است. کاغذ برای اولین بار در سرزمین‌های مدیترانه‌ای که با کشورهای اسلامی در ارتباط بودند وجود داشت. مسلمانان شیوه تولید کاغذ را از مردمان سرزمین چین یاد گرفته بودند.
استفاده از کاغذ در گذشته صنعت چاپ از چه زمانی متداول شد؟
حوالی پایان قرون وسطی با ظهور و رواج چاپ کاغذ جایگزین پوست حیوانات شد. در آن زمان برای ساختن کاغذ مراحل زیادی انجام می‌دادند که این مراحل عبارت‌اند از موارد زیر:
● الیاف گیاه را خورد و خمیری می‌کردند.
● خمیر را به صورت لایه‌ای نازک و یکنواخت در می‌آوردند.
● آن لایه نازک را روی سطح صاف یا پارچه به پهن می‌کردم.
● به قدری فشرده می‌شد تا آبش به صورت کامل گرفته شود.
در نهایت الیاف را در هم می‌فشردند و کاغذ درست می‌شد.
در صنعت چاپ پس از قرن دوازدهم چه گذشت؟
از قرن دوازدهم میلادی به بعد صنعت چاپ در غرب با کمک قالب‌های چوبی و حکاکی دستی صورت می‌گرفت؛ اما آنچه در قرن پانزدهم ابداع به حساب آمد، تکمیل دستگاه چاپ فلزی و متحرک بود که نسخه‌های فراوانی را با سرعت بیشتر چاپ می‌کرد. تحول در صنعت جاب تا رسیدن به دستگاه فلزی روند تدریجی داشت که در فاصله سال‌های ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی به اوج خود رسید.
ژوهانس گوتنبرگ اهل مانیتس، نقش مهمی در تکامل صنعت چاپ ایفا کرد. مسیحی بسیار معتقد بود و انگیزه اصلی‌اش از تکامل صنعت چاپ کمک به ترویج مسیحیت بود. انجیل گوتنبرگ که در سال ۱۴۵۵ یا ۱۴۵۶ میلادی به پایان رسید، اولین کتاب واقعی محصول نوع چاپ متحرک بود. در نیمه دوم قرن پانزدهم، چاپ جدید به سرعت در اروپا رواج پیدا کرد.
چاپخانه‌ها در دهه ۱۴۶۰ میلادی در سراسر خاک امپراتوری مقدس روم دایر شد.با گذشت ۱۰ سال، به کشورهای دیگر، از جمله ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و اروپای شرقی رسید. ونیز که به مرکز چاپ مشهور شد و تا سال ۱۵۰۰ میلادی نزدیک به ۱۰۰ نفر چاپگر داشت. در آن دوران، حدود ۲ میلیون جلد کتاب در این شهر به چاپ رسید.
نقش گوتنبرگ در صنعت چاپ چیست؟
اگرچه نام گوتنبرگ به عنوان مخترع چاپ در تاریخ ثبت شده است؛ اما اختراع فن چاپ در حقیقت به قرن‌ها پیش از گوتنبرگ برمی‌گردد. آشوریان چند هزار سال قبل از میلاد بر خشت‌هایی از گل رس مهر می‌زدم. همچنین استعمال حروف قابل انتقال نیز در سال‌های ۱۰۵۱ و ۱۰۵۸ در چین آغاز شده است.
مخترع این حروف فردی به نام پیشنگ بود و حروف هم از گل راس ساخته می‌شد. حروف دستی و حروف قلعی که پس از آنها به کار آمد که هیچ یک رایج نشد، برعکس حروف چوبی متداول شد. تا اینکه در سال ۱۴۴۰ گوتنبرگ ظاهراً بی‌خبر از کار چینی‌ها حروف قابل انتقال را اختراع کرد و برای هر یک از حروف الفبای یک قطعه جداگانه به کار برد. هر چند که حروف متحرک را چینی‌ها اختراع کردند ولی گوتنبرگ حرفه‌اش زرگری بود، قدم اصلی را در صنعت چاپ برداشت. به همین دلیل او توانست آلیاژ مناسب برای ریخته‌گری حروف را از سرب و آنتی موآن به دست آورد.
سپس نسبت به هر یک از این دو فلز را طوری انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند. سرانجام برای مرکب چاپ هم فرمول مناسبی پیدا کرد و خلاصه با رفع موانع و حل مشکلات موجود کاری کرد که چاپ امکان‌پذیر شود.
از اونجا که همواره پول و ثروت نقش مهمی در دسترسی به خدمات اجتماعی دارد فقط ثروتمندان می‌توانستند، از دستگاه چاپ گوتنبرگ استفاده کنند. چون هزینه‌های استفاده و نگهداری این دستگاه بسیار زیاد بود. به همین دلیل تا مدت‌ها کسی از دستگاه چاپ گوتنبرگ استقبال نکرد.
۳۰۰ سال بعد از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ در سال ۱۷۹۶ میلادی اتفاق مهم و خاصی افتاد. نمایشنامه نویسی آلمانی به نام آلوئیس زنه فلدر، جاب سنگی یا لیتوگرافی را اختراع کرد. هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می‌بست، برای چاپ حدود ۷۵۰ نسخه عملکرد مطلوبی داشت. هنگامی که تعداد نسخه‌ها از ۷۵۰ فراتر می‌رفت، دیگر نقش روی سنگ قابل چاپ شدن نبود.
تاریخچه صنعت چاپ در ایران چگونه بود؟
اگرچه درباره شروع چاپ سنگی در ایران روایات‌های گوناگونی وجود دارد اما به نظر می‌رسد چاپ سنگین را برای نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه‌اندازی کرد. دستگاه چاپ سنگی سوغاتی میرزا صالح شیرازی از فرنگ برگشته بود.دولت ایران میرزا صالح را به اروپا فرستاده بود تا در آنجا هنرهای جدید بیاموزد.او در سفر بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد به این ترتیب نخستین دستگاه چاپ سنگی در ایران در سال ۱۲۵۰ قمری راه‌اندازی شد.
بعد از آن طی مدت مدت کوتاهی چاپخانه سنگی در تهران و بعد در اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران دایر شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران همین بود تا اواخر دوره قاجاری هر چیزی که در ایران چاپ می‌شد از روش چاپ سنگی استفاده می‌کردند.
تحولات مهم در صنعت چاپ ایران از چه زمانی آغاز شد؟
تحولات مهم در چاپ و انتشار محصولات چاپی در ایران، اعم از کتاب، روزنامه و موارد دیگر از دوران ولایتعهدی عباس میرزای قاجار آغاز شد که با پیامدهای جنگ‌های ایران و روس مصادف است. چاپخانه‌ای که بنا به مدرک‌ها فعلی، وجود آن محرز است،در سال ۱۲۳۲ به دست آقای زین العابدین تبریزی و با حمایت عباس میرزا در تبریز تاسیس شد.
ظاهرا نخستین کتاب فارسی که در ایران چاپ شد،فتحنامه، اثر میرزا ابوالقاسم فراهانی است. این کتاب، شرح مفصلی از جنگ‌های ایران و روسیه است و در ذیحجه ۱۲۳۴ در ایران چاپ و منتشر شده است. بررسی نخستین کتاب‌های چاپی نشان می‌دهد که دولت وقت از فناوری چاپ در راستای اهداف خود استفاده می‌کرده است.
اثر کتاب‌های چاپی در موضوعات تاریخی، دینی، ادبی یا در جهت ترویج اصول بهداشتی، ترویج جنبه‌ها از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است. در سال ۱۲۴۰ حدوداً ۷ سال پس از تاسیس چاپخانه تبریز، میرزا زین العابدین به دستور فتحعلی شاه به تهران احضار شد تا در تهران چاپخانه دایر کند. اینگونه بود که چاپ کتاب در تهران آغاز شد.
صنعت چاپ تولیدات فرهنگی را چگونه تغییر داده است؟
صنعت چاپ، تولیدات و انتشار کتابها، مجلات، روزنامه‌ها و سایر متون فرهنگی را بسیار آسان‌تر و قابل دسترس کرد. قبل از اختراع ماشین‌های چاپ، تولید و توزیع کتابها محدود بود و برای خوانندگانی که به دنبال علم و دانش بودند، دسترسی مشکل بود. با ظهور صنعت چاپ در جوامع یدات فرهنگی به صورت گسترده‌تر و با قیمت مناسب‌تر در دسترس عموم قرار گرفتند.
نتیجه‌گیری
صنعت چاپ با تاریخچه طولانی، امروزه نیز نقش مهمی در جامعه دارد. تکنولوژی چاپ نه تنها فرصت‌های بیشتری برای تولید و انتشار آثار فرهنگی و تجاری فراهم می‌کند، بلکه امکانات بهبود یافته‌ای نیز به ارمغان می‌آورد. بدون شک در آینده صنعت چاپ پیشرفت چشمگیری خواهد داشت به طوری که با رشد تکنولوژی می‌توان از رویکردها و ابزارهای نوینی برای چاپ و تولید بیشتر بهره‌برداری کرد.