آیا تا به حال یک آسیاب بادی را از نزدیک دیده‌اید؟ شاید تصور بیشتر ما از آسیاب‌های بادی ، از میان کارتون‌های کودکی‌مان باشد؛ غافل از اینکه یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین آسیای‌های بادی را در کشور عزیزمان ایران داریم. آسیاب بادی نشتیفان ، از کهن‌ترین و زیباترین آسیاب‌های بادی است که در استان خراسان رضوی و در جنوب شرقی شهرستان خواف قرار دارد.
آسیاب بادی نشتیفان بی‌شک یکی از زیباترین آثار به جای مانده از دوران کهن است که می‌توان شاهکار معماری ایرانی را در ساخت و کارکرد آن دید. اگر می‌خواهید با این شگفتی عصر صفوی آشنا شوید، همراه با مجله گردشگری سفرزون به منطقه نشتیفان سفر کنید:
آسیاب بادی نشتیفان ؛ زیبایی در دل کویر
نام این آسیاب بادی، برگرفته از منطقه‌ای خاص در نزدیکی شهر خواف است. جالب است که بدانید “نشتیفان” از دو واژه “نش” به معنی نیش و “تیفان” به معنی توفان ساخته‌شده‌است. برخی واژه “نش” را کنایه از نیش عقرب می‌دانند که در مناطق گرمسیری وجود داشته‌است. برخی افراد محلی، آسیاب‌های بادی را، “آس‌باد” می‌نامند. این نام‌گذاری از آن جهت است که وزش بادهای موسمی از سمت سیستان، به مدت ۱۲۰ روز ادامه داشته و از این رو این منطقه مکان مناسبی برای ساخت و بهره‌برداری از آسیاب‌های بادی بودهاست.
آسیاب بادی نشتیفان، یادگاری از عصر صفویه است که معماری و ساخت آن و همچنین نوع مهندسی خلاقانه‌اش، نظر بسیاری از افراد را خودش جلب کرده‌است.
تفاوت اصلی و مشهود این آسیاب، با دیگر آسیاب‌هایی که تا به حال دیده‌ایم، در نحوه قرار گرفتن آن است. آسیاب بادی نشتیفان، برخلاف آسیاب‌های معمول، پره‌ای دایره‌ای شکل که به دور یک محور می‌گردد ندارد؛ بلکه پره‌های این آسیاب، به شکل عمودی ساخته شده‌اند و به صورت ایستاده حول یک محور استوانه‌ای شکل می‌چرخند و قسمت زیرین آن به سنگ آسیاب متصل‌است. این اسیاب‌های بادی چوبی‌اند و ساختار ساده‌ای دارند، اما از حیث مهندسی ساخت و قدمت و عملکرد، بسیار شاخص و ستودنی هستند.
معماری آسیاب بادی نشتیفان
این آسیاب‌های بر روی سکوهایی بلند و ساخته‌شده از کاهگل بنا شده‌اند که برای رسیدن به آن، باید پله‌های کاهگلی و قدیمی را بالا رفت. آسیاب‌ها، به ترتیب و با نظم زیبایی در کنار هم تعبیه شده‌اند و میان هر آسیاب با آسیاب مجاورش، دیواره‌ای از کاهگل قرار گرفته‌است. این تفکیک و نظم از آن جهت است که در زیر هر یک از آسیاب‌ها، با فاصله‌ای منظم اتاقکی قرار دارد که امتداد هر آسیاب در آنجا واقع شده و سنگ آسیاب درون اتاقک‌ها قرار دارد.
اتاقک‌های ساخته‌شده در زیر آسیاب بادی نشتیفان، مساحت کمی دارند و سقف آن‌ها به شکل‌گنبدی و از ترتیب منظمی از سنگ‌ها ساخته‌شده. سنگ آسیاب در وسط اتاقک قرار گرفته و دایره‌ای شکل است. آسیابان نیز گاه درون اتاقک‌ها برای کنترل و نظارت سنگ آسیاب و گاه در بالای بلندی برای اطمینان از درست کار کردن پره‌ها حضور داشت.
نکته جالب، درباره اتاقک زیرین (همکف) آسیاب‌ها، این است که آن‌ها را برخلاف جهت وزش باد ساخته‌اند تا هنگام وزش بادهای شدید، مشکلی برای انجام فعالیت نداشته‌باشند. این اتاقک‌ها، انبار اصلی غلات بوده‌اند و کار اصلی آسیاب‌ها، در واقع آسیاب گندن و جو بودهاست. آسیاب بادی نشتیفان، به سبب قدرت و کارایی منحصر به فرد خود، تاثیر زیادی را بر کارایی و اقتصاد مردم این منطقه گذاشته‌بود و افراد ساکن در آنجا، از طریق آسیاب کردن غلات، معیشتشان را فراهم می‌کردند.
جزئیاتی دیگر از این بنا
یکی از شگفتی‌های این آسیاب ، وجود ابزاری ساده و ابتدایی است که در حفره زیرین سنگ اسیاب قرار دارد و همچون اهرم، برای نگاه‌داشتن سنگ آسیاب از حرکت، عمل می‌کند. از دیگر شگفتی‌های مهندسی صفویان در ساخت این آساب بادی وجود “تخت وحشت” است. این ابزار از قسمت پایین و از داخل، کار کنترل و کند کردن سنگ آسیاب را بر عهده دارد. پس از انکه تخت وحشت کار خود را انجام داد، بدون درنگ چرخ و پره را در قست فوقانی با اهرمی به نام “نی‌باد” متوقف کرده و کار تعطیل می‌شود.
تنها چیزی که می‌تواند مانع از انجام کار آسیاب بادی نشتیفان شود، نبودن و نوزیدن باد است. در واقع هر چه باد بیشتری شروع به وزیدن کند، آسیاب نیز با سرعت بیشتری حرکت می‌کند و بر عکس. امروزه، قسمت‌های تخریب شده این آسیاب مرمت