دفاع مشروع چیست و شرایط تحقق آن چیست؟
برقراری صلح و سازش بارها به عنوان امری پسندیده توصیه شده است، اما اگر اختلافی از این طریق حل نشد، الزاماً طرفین دعوا باید برای رفع مشکلات خود به نهادهای قانونی مراجعه کنند. حال می توان این سوال را مطرح کرد که آیا این قاعده در همه موارد قابل اجرا است؟ پاسخ منفی است. این قانون نیز مانند سایر قوانین دارای استثنائاتی است. دفاع مشروع نیز به عنوان یکی از این استثناها در قانون پیش بینی شده است. در این مقاله شما را با دفاع مشروط و آثار آن، شرایط تحقق دفاع مشروط و شرایط مشروعیت دفاع از دیگران آشنا می کنیم.
دفاع مشروع چیست؟
با مدرن شدن جوامع، اداره جامعه و حفاظت از شهروندان در برابر انواع خطرات و آسیب هایی که ممکن است آنها را تهدید کند به دولت سپرده شده است. دولت نیز موظف به انجام این وظیفه در چارچوب قانون است، اما نمی توان نادیده گرفت که در برخی مواقع ممکن است افراد در معرض خطراتی قرار گیرند و در آن زمان هیچ گونه دسترسی و دسترسی به نهادهای دولتی وجود نداشته باشد. و باعث آسیب بیشتر شود.
در چنین شرایطی قانونگذار به نمایندگی از جامعه به افراد این اختیار را می دهد که خود را از آسیبی که در معرض آن قرار می گیرند محافظت کنند. از آنجا که چنین مجوزی جنبه استثنایی دارد، باید شرایطی وجود داشته باشد که قانونگذار برای آن پیش بینی کرده باشد; یعنی هم رفتار فرد باید طوری باشد که بتوان آن را دفاع نامید و هم رفتاری که در مقام دفاع صورت گرفته مشروع باشد.
همانطور که در قسمت اول اشاره کردیم، دفاع مشروع نهادی است که بر اساس آن افراد به طور استثنایی مجاز به دفاع و محافظت از خود در برابر آسیب ها و خطرات خاص هستند. به ویژه این خطرات باید از انواع خطراتی باشد که فرد در صورت مواجهه با آن به هر دلیلی نتواند با مراجعه به نهادهای دولتی از خود محافظت کند. باید دید در نظر گرفتن چنین حقی چه عواقبی برای شهروندان در پی خواهد داشت.
دفاع مشروع نهادی است که در قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده و یکی از علل موجه وقوع جرم محسوب می شود. علل موجه جرم، شرایطی است که در صورت وجود، رفتاری که معمولاً جرم محسوب می شود، دیگر جرم محسوب نمی شود. به عبارت دیگر، علل موجه جرم باعث می شود رفتاری که جرم است دیگر جرم نباشد. دفاع مشروع نیز یکی از علل موجه جرم است; یعنی اگر قانونگذار رفتاری را جرم انگاری کرده باشد و شخصی در حالت دفاع مشروع این رفتار را مرتکب شود، چون دفاع مشروع یکی از علل موجه جرم است، باعث می شود که این رفتار از حالت مجرمانه خارج شود و دیگر نمی توان آن را جرم تلقی کرد.
مثلاً قتل رفتار مجرمانه است. یعنی قانونگذار آن را ممنوع کرده و برای مرتکب مجازات در نظر گرفته است که می تواند بر اساس نوع قتل، قصاص یا پرداخت دیه همراه با حبس باشد. اما اگر شخصی در جریان دفاع مشروع مرتکب رفتاری شود که منجر به مرگ دیگری شود، نمی توان او را به قصاص قتل محکوم کرد. حتی اگر قتل عمدی باشد.
بنابراین اصل بر این است که ارتکاب جرم قابل مجازات است; به این معنا که هرکس مرتکب فعل ممنوعه شود باید مجازات شود، اما گاهی به دلیل عواملی مجرم مجازات نمی شود که یکی از آنها ارتکاب جرم در دفاع مشروع است. البته همان طور که قبلاً اشاره شد، دفاع مشروع عموماً بر عنوان کیفری تأثیر می گذارد; یعنی رفتار را از عنوان مجرمانه خارج می کند و در نتیجه از مجازات فرد جلوگیری می کند.
شرایط تحقق دفاع مشروع
حال که به اختصار با دفاع مشروع و تأثیر آن در مجازات افراد آشنا شدیم، باید به این نکته اشاره کنیم که تحقق دفاع مشروع منوط به رعایت شرایطی است. یعنی نمی توان هر دفاعی را مشروع دانست، اما سوال اینجاست که شرایط دفاع مشروع چیست؟ به عبارت دیگر شرایط مشروع بودن دفاع چیست؟ پرداختن به شرایط دفاع مشروع مستلزم تحلیل ماده 156 قانون مجازات اسلامی است زیرا در این ماده قانونگذار دفاع مشروع را پیش بینی کرده است. ماده 156 قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد:
«اینکه شخصی در برابر هرگونه تجاوز یا خطر قریب الوقوع یا قریب الوقوع مطابق مراحل دفاعی به دفاع مشروع، دفاع مشروع، ناموس، مال یا آزادی خود یا دیگری بپردازد، طبق قانون جرم نیست». شرایطی که در صورت اجماع موجب می شود که رفتار شخص جرم تلقی نشود به شرح زیر است:
رفتار مرتکب برای دفع تجاوز یا خطر ضروری است. دفاع باید بر اساس شواهد منطقی یا ترس منطقی باشد. در دفع تهاجم و خطر مؤثر نیستند.
برای آشنایی با شرایط دفاع مشروع لازم است نکاتی در مورد این مقاله توضیح داده شود که در ادامه به آنها اشاره می کنیم.
الف) ارتکاب جرم در حین دفاع از خود برای دفاع از مسائل مختلف قابل انجام است، اما اگر برای حفظ خود (جان)، آبرو (حیثیت)، ناموس، مال یا آزادی یا دیگران صورت گیرد، دفاع مشروع محسوب می شود. . . واقعاً خیلی چیزها می تواند در زندگی هر فردی ارزشمند باشد، اما قانونگذار دفاع از همه آنها را مشروع نمی داند. نکته قابل توجه این است که گاهی انسان در دفاع از خود، عرض، ناموس، مال یا آزادی خود مرتکب رفتاری می شود و گاهی در دفاع از دیگری مرتکب این رفتار مجرمانه می شود. همچنین قانونگذار در صورت احراز شرایط مذکور، دفاع دیگران را مشروع می داند.
ب) رفتار فرد به عنوان دفاع باید برای دفع تهاجم یا خطر ضروری باشد. این حالت بدین معناست که اگر فرد در معرض خطر بتواند فرار کند یا از روش هایی مانند فریاد زدن بر سر دیگران برای دفع متجاوز استفاده کند، باید از همین روش استفاده کند. برای مثال فردی را تصور کنید که مورد حمله و تجاوز قرار گرفته است. اگر این فرد بتواند از مأموران نیروی انتظامی کمک بگیرد، موظف است برای محافظت از خود نیز همین کار را انجام دهد. حال اگر به جای کمک گرفتن از آنها دفاع کند و در دفاعی که منجر به مرگ مهاجم می شود رفتار کند، نمی توان گفت که چنین دفاعی مشروع است. در واقع مشروعیت دفاع به این بستگی دارد که دفاع تنها راه ممکن برای دفع خطر و فرار از حمله باشد و دفع مهاجم به هیچ وجه ممکن نباشد.
مثال دیگری را در نظر بگیرید. یک نفر با قمه به دیگری حمله می کند و شخصی که مورد حمله قرار می گیرد قمه را از دست او می گیرد و سپس با همان قمه فرد مهاجم را می کشد. در این صورت نمی تواند ادعا کند که مهاجم را برای دفاع از خود کشته است، زیرا با گرفتن باتوم از مهاجم، خطر برطرف می شود و نمی توان گفت که انجام این رفتار برای دفع خطر ضروری است. اگرچه ممکن است خود شخص تصور کرده باشد که این کار را برای دفاع از خود انجام می دهد، اما این رفتار بیشتر شبیه انتقام است تا دفاع.
ج) دفاع باید مبتنی بر شواهد منطقی یا وجود ترس عقلایی باشد. با توجه به این شرط، زمانی می توان دفاع را مشروع دانست که یا خطر و حمله محقق شده باشد (خطر فعلی؛ یعنی ابتدا خطر کاملاً متوجه شده و سپس شخص در مقابل آن دفاع کند) و یا خطر قریب الوقوع باشد. اگر خطر قریب الوقوع است، دفاع باید بر اساس شواهد منطقی یا ترس منطقی باشد. یعنی هر انسان عاقلی و عادی که در این شرایط قرار بگیرد به این نتیجه می رسد که در خطر است و باید برای رهایی از این خطر و آثار آن اقدام کند. وجود یا نبودن خطر قریب الوقوع با توجه به شرایط موضوع مشخص می شود و قانون مشخصی برای تشخیص آن وجود ندارد.
د) خطر و تجاوزی که متهم در صدد مقابله با آن است نباید ناشی از عمل یا تجاوز عمدی او باشد. به عبارت دیگر، اگر شخص الف رفتاری انجام دهد که فرد ب را تحریک کند و به آن حمله کند، شخص الف نمی تواند دفاع خود را در برابر آن حمله مشروعیت بخشد. به همین دلیل اگر مرتکب رفتاری شود که منجر به قتل یا ضرب و شتم ضارب شود، مسئولیت رفتار خود را بر عهده خواهد گرفت و به سزای آن محکوم خواهد شد. فرض کنید شخصی با کتک زدن فرد دیگری را مورد ضرب و شتم قرار می دهد و آن شخص با ضرب و شتم عمدی تحریک شده و به او حمله می کند. در این صورت فردی که ابتدا حمله کرده و اکنون مورد حمله قرار می گیرد نمی تواند به رفتار خود مشروعیت بخشد.
ه) یکی از مهم ترین شروطی که بارها توضیح داده شده و در ماده 156 قانون مجازات اسلامی به آن اشاره شده، این است که توسل به نیروهای دولتی بدون اتلاف وقت عملاً غیرممکن است و یا دخالت آنها در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نمی شود. . اگر قربانی بتواند با کمک مأموران مجری قانون از خود محافظت کند، دیگر حق ندارد شخصاً اقدام کند، زیرا دفاع وظیفه اصلی نیروهای دولتی و احترام به حق شهروندان برای خودخواهی است. دفاع یک امر احتمالی است. این وظیفه را از طرف آنها انجام ندهید.
شرایط مشروعیت دفاع از دیگران
گاهی ممکن است فردی برای دفاع از دیگران دست به رفتار مجرمانه بزند. در صورتی می توان این دفاع را مشروع دانست که علاوه بر شرایط مذکور یکی از عوامل زیر نیز وجود داشته باشد:
متهم باید به مدافع نزدیک باشد. مسئولیت دفاع از او (متهم) باید بر عهده مدافع باشد. متهم نباید بتواند از خود دفاع کند.