مقایسه سیستم دیوانی و اقتصادی ساسانیان و ایران پس از اسلام

در جهان باستان دین و سیاست دو رکن جدایی ناپذیز از یکدیگر بودند به طوری که اگر حکومتی مباحث دینی را جدی نمیگرفت امکان فروپاشی در آن بیشتر میشد ؛ حکومت ها در سر تا سر جهان از دین به عنوان وسیله ای برای افزایش مشروعیت حکومت خود استفاده میکردند

در حکومت ساسانی هیات وزیران ممکن بود بر طبق نظر شاه در مواقعی تغییر کند اما برخی از سمت ها ماندگار بود که میتوان از بین این سمت ها اشاره کرد :

1وزرگ فرماندار ( وزیر بزرگ )

2موبدان موبد

3 ایران سپاهبد

4دبیران مهست

5 واستریوشان سالاران(افرادی که امور مالی کشور به دست آنان بود و زیر نظر وزرگ فرماندار شازماندهی میشدند )

در دوره پس از ورود اسلام نیز به دلیل شرایط نا بسامانی که ایجاد شده بود برای ساماندهی به امورات امیران گرایش به دخالت دین در امور حکومتی داشتند تا بتوانند حکومت ایران را از نو متولد کنند کاری که سامانیان در دوره های نخست تشکیل حکومت خود انجام دادند بها دادن به امورات دینی برای افزایش مشروعیت در دربار خلیفه بود

بیشتر تشکیلات دیوانی و امورات اداری سامانیان مدیون شخصی به نام ابو عبدالله محمد ابن احمد جیهانی میباشد یعنی وزیر دانای دربار امیر نصر سامانی که برمبنای پژوهش های دکتر محمد رضا ناجی به طور مستقیم از تشکیلات اداری ساسانیان برداشت شده بود

دیوان های سامانیان نیز به ده بخش کلی تقسیم میشد که بدین شرح است

1دیوان وزارت

2 دیوان خراج

3 دیوان اشراف ( بازرسی امورات اداری به صورت آشکار)

4دیوان رسائل

5 دیوان شرطه

6دیوان برید( سیستم اطلاعاتی در دوره سامانی به صورت پنهانی کارایشان را انجام میدادند )

7دیوان حسبه

8 دیوان سپاه

9دیوان مملکت خاصه( مدیریت اموال امیران که به آن دیوان ضیا نیز میگفتند )

10 دیوان آب ( امورات کشاورزی )

مقایسه میزان دخالت روحانیون در دستگاه اداری ساسانی و سامانی

یکی از ویژگی های دولت ساسانی پیوند عمیق آن با روحانیون آئین زرتشت بود. در عصر اقتدار شاهان ساسانی آئین زرتشت به عنوان آئین رسمی ایران زمین معرفی شد و اقتدار روحانیان زرتشتی در نظام حکومتی و جامعه طبقاتی به رسمیت شناخته شد. در باب چرایی تحقق این رویکرد، مورخین بر این نکته تأکید ورزیده اند که ساسان نیای پادشاهان ساسانی از موبدان آئین زرتشت بود. لوکونین با تکیه بر نوشته طبری بر آن است که: پرستش گاه آناهیتا در سرزمین ساسانیان بود و از کتیبه های شاپور و کرتیر در کعبه زرتشت چنین برمی آید که این پرستش گاه همان «کعبه زرتشت» بوده است که در آغاز سده ی سوم میلادی «آتش آناهیتای استخر» نام گرفته است. «کعبه زرتشت» بنایی بود بزرگ و با شکوه که ساختمان آن را به اوایل شاهنشاهی هخامنشیان نسبت داده اند. علاوه بر این اسناد دخالت موبدان در امورات دیپلماتیک ساسانیان کاملا مشهود است میتوان برای تصدیق این دخالت ها به نامه تنسر اشاره کرد علاوه بر حضور دیپلماتیک و امتیازاتی که روحانیت برای ساسانیان آورد کم کم برخی از علما نیز به دلیل سود های شخصی مراتب بالای قضاوتی و میزان دارایی که به آتشکده ها اهدا میشد در دین فساد کردند و حمایت آنها از فساد سیاسی شاهزادگان و درباریان باعث نا رضایتی های مردم شد

همانطور که میدانید سامانیان به عنوان اولین حکومتی که توانستند از هر 2 طریق خلیفه و مردم مشروعیت داشته باشند بودند در دوره سامانی ما شاهد یک مدل حکومتی تازه به اسم حکومت ایرانی اسلامی بودیم و میتوان گفت که سامانیان دقیقا سعی بر این داشتند که حکومت ساسانی را احیا کنند اما اینبار با رنگ و بویی اسلامی این یعنی تولد یک فرهنگ جدید در این فرهنگ جدید روحانیون تاثیر بسزایی داشتند از این لحاظ که منطقه خراسان یک منطقه پرتنش بود که به آنها تحویل داده شده بود و علمای سنی مذهب دین در این منطقه زیاد بودند و از طرف دیگر مردم وفادار به سنت های ایران باستان را داشتیم ولی یک زیرکی توسط خلیفه عباسی صورت گرفت و این بود که خود سامانیان بسیار مذهبی و متدین بودند که همین باعث میشد تا علما نیز از انها حمایت کنند حضور دین در سیاست سامانی کمک بسزایی کرد برای تثبیت و احیای فرهنگ ایرانی میکرد امیر اسماعیل سامانی برای به مشروعیت رسیدن توانست تهدید های صفاریان را برطرف کند سپس توانست با جنگ های متعدد ارامش را به منطقه خراسان باز گرداند این آرامش باعث انباشت سرمایه و سپس فکری برای خرج شدن این سرمایه شد با تدبیر شخص امیر اسماعیل ما شروع ساز و کار اداری در منطقه خراسان را داریم ایشان سعی در تشکیل یک حکومت منظم و تغریبا مدرن کردند که نظیر آنرا در دستگاه ساسانیان مشاهده کرده بودیم این دستگاه اداری در دوران سامانی همچنان در حال تکامل بود تا نصر دوم سامانی که این تکامل با درایت افرادی مثل جیهانی به اوج رسید شخصیت های چون جیهانی در دیوان حکومت سامانی باعث شد تا سیستم اداری درحال تکامل سامانیان یک نظم عجیب داشته باشد

مقایسه ساز و کار مالی و تجاری سامانی و ساسانی

امروزه بر کسی پوشیده نیست که اقتصاد یکی از بزرگترین وزنه هایی است که بر شانه سیاست است گاهی این وزنه باعث سقوط سلسله و گاهی باعث تداوم آن میشود ساز و کار اقتصادی و مالیاتی یک حکومت نشان دهنده هوش اقتصادی آن حکومت در دوره تسلط او بر قدرت است در ادام به سازو کار مالی ساسانیان میپردازیم

بخش مهمـی از بنیاد اقتصادی یک حکومت، بر درآمد ها مبتنی برمالیات است سهم یا بخشی از درآمد یـا دارایی که به موجب اصل همکاری و بر اساس قانون، هر کس موظف است برای تامین هزینه های عمومی، حفظ منابع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و به طور کلی برای اداره جامعه، به حکومت پرداخت نماید. بنابراین، مالیات

جنبه ای اجباری و آمرانه دارد و یک عمل ارادی و اختیاری نیست

هدف حکومت نیز از گردآوری مالیات تنهـا انباشت پـول و درآمدزایی نیست؛ بلکه حکومت از درآمدهای مالیاتی

برای رفع نیازهای عمومی اقتصادی، نظامی، اجتماعی و غیره بهره میبرد. در گذشته مالیات به صورت جنسی ونقدی دریافت و ماننـد امـروز بر بیشتر فعالیت های اقتصادی، مانند: کشاورزی، پیشه وری، بازرگانی و

دادوستد کالاها اعمال میشد. به شیوه یا ابزاری که حکومت برای اجرا و دریافت مالیات و همچنین، برای

مصرف درآمدهای به دست آمده بـه کار میگیرد، مالیات بندی گفته میشود

از نقاط ضعف حکومتها در دریافت مالیاتها، وجود نیروهای محلی و خاندانهای حکومتگر بـود کـه راه را

بر هر گونـه کامیابی قـدرت مرکـزی در برپـایی نظـاممالیاتی ثابت میبستند و در عمل بخش فراوانی از

مالیاتها را به خود اختصاص میدادند. نبود یک نظـام مالیاتی منظم و ثابت، یکی از ویژگیها ی پایدار و

برجسته در تاریخ اقتـصادی ایران بـوده است و نظام مالیاتی در ایران همواره از یک رشته دشواری های

گسترده، مانند: عدم تعیین دقیق میزان مالیات، عدم تناسب مالیات با درآمد پرداخت کننده مالیات، عدم

ثبات در میزان مالیات، نامشخص بودن یا متغیر بودن زمان پرداخت مالیات، شمار فراوان فرآورده ها و

کالاهای مشمول مالیات و مهمتر از همه، مستثنا بودن بخش بالای جامعه از پرداخت مالیات رنج بردهاست

نقطه آغازین آگاهی ما از اصلاحات مالیاتی ساسانیان سرکوب مزدکیان است منابع قبل از سرکوب مزدکیان یا ناچیز است یا خاموش و غیر قابل استناد در مدارک و اسناد ایرانی و عربی پژوهشگران اصلاحات اقتصادی خسرو پس از سرکوب جنبش های مزدکی انجام گرفته بر اساس باور زیو روبین باید یک رویداد بسیار قدرتمندی رخ داده باشد که شاه را قادر بسازد تا بر اشرافیت قدرتمند کشور که تا به آن زمان در کامیابی مالی بودند غلبه کند و بتواند تغییر در سازو کار مالی داشته باشد

در گزارشهای منابع پیرامون اصلاح نظـام مالیاتی، به خوبی میتوان مقایسه میان نظام مالیاتی کهن و نظام

جدید را دریافت. این گزارشها با اینکه کوتاه و دارای پارهای ابهامات هستند و حتـی از عناـر داسـتانی نیز

خالی نیستندکه میتوان از این عناصر داستانی مثال هایی زد مثل کتاب تاریخ ابوعلی بلعمی که در زمان نوح بن نصر به صورت گسترده به ماجرای اصلاحات خسروی اشاره کرده ودرباره دخالت دبیران و جلو گیری خسرو انوشیراون از این دخالت ها سخن به میان آورده ؛ اما این عناصر داستانی مکمل یکدیگرند و مـیتوانند برای

آگاهی از چارچوب کلی نظام مالیاتی و برخی از اجزای آن مثمرثمر باشند. نظر به اینکه منابع بـر اصلاح نظـام مالیاتی تاکید دارند و اقدام کواد( قباد ) و خسرو را دسـتاوردی بزرگ گزارش میکنند، بایسته است نخست، به بررسی نظـام مالیاتی پیش از خسرو بپردازیم و سپس براصلاحات مالی خسرو تمرکز کنیم

جمع آوری مالیات

منابعی چون طبری و بلعمی به ما میفهمانند که نظام مالیات ساسانیان 2 گونه متفاوت را پشت سر گذاشته از اقدامات اولیه منابع خوبی را در دست نداشتیم پس به اقدامات قباد و خسرو انوشیراون میپردازیم که منابع بیشتری را از آن در دست داریم در این منابع اشاره به کارامد تر شدن گرفتن خراج شده به طوری انگار پس از این اصلاحات ما شاهد یک اقتصاد پویا تر و کار آمد تری در دستگاه مالی ساسانیان هستیم اما سوال اینجاست که قباد و خسرو چه کردند که در منابع در سطحی گسترده به اصلاحات اشاره شده

این اقدامات بدین شرح بود

مالیات علاوه بر مالیات جنسی نقدی نیز شد یعنی در مرحله اول مالیات بر زمین کشاورزی بود ولی مالیات متناسب با محصول آن سال گرفته میشد برخی مورخان اسلامی از جمله بلعمی و یاقوت حموی و ابن حوقل بر این باور بودند که قباد و خسرو دستور داده بودند تا قبل از گرفتن خراج از هر زمین میزان محصول سال پیش کشاورز محاسبه شود داستان هایی برای اثبات این اقدامات وجود دارد

به گزارش طبری

پیش از پادشاهی انوشیروان، شاهان پارسی به نسبت آبادی و آبگیری، از ولایتی یک سوم خراج میگرفتند و از ولایتی یک چهارم و از ولایتی یک پنجم و از ولایتی یک ششم، و بـاج سرانه مقـدار معین بود. و شاه کواد (قباد)پسر پیروز در اواخر پادشاهی خویش بگفت تا زمین را از دشت و کوه مساحی کنند تا خراج آن معین باشد و مساحی شد؛ ولی کواد از آن پیش که کار مساحی به سر رسد بمرد.«

بلعمی میگوید

موبدان موبد و وزیران همراه کواد( قباد) به وی پیشنهاد دادند کـه »زمینهای همه مملکت و رزها مساحت کنی تا همه چند جفت بود، ودرختان بارور بشماری تا چند بود. پس بر هر جفتی زمین یک درم یا دو درم و سه درم کم و بیش چنانکه واجب آید، به حکم تنگی زمین و نزدیکی و دوری آب تا هر چه خواهند کنند. وظیفت بر ایشان درم بود؛ هرگه که خواهد بستاند. کواد گفت: چنین کنید، و به خانه شد و مساحان را گرد کرد تا همه پادشاهی را مساحت کنند، و این به آخر عمر کواد بود، و او را مـرگ فراز آمد و مساحت هنوز تمام نکرده بود. پس چون دانست که پیر شد و بخواهد مردن، انوشروان را بفرمود به وصیت که این مساحت را تمام کن و این وظیفت خراج بر نه

بر مبنای گفته بلعمی میتوانیم به دخالت موبدان و دستگاه دیوانی در این اصلاحات نیز اشاره کنیم و بگوییم دستگاه روحانیت پس از سرکوب مزدکیان تصمیم بر اصلاح گرفته بود ولی با کار شکنی دیوان سالاران نیز مواجه بود که شاه توانست جلوی دیوان ساران را بگیرد

به دلیل وقت گیر بودن خارج از حوصله کلاس بودن بیش از این به سازو کار مالیاتی ساسانیان و وضعیت ضرب سکه در دوره ساسانی و تجارت در آن نمیپردازیم اما اشارتی در رابطه با تجارت در عصر ساسانی و میزان دخالت دستگاه های اداری و روحانیت داریم

منابعی که هم عصر باساسانیان باشد بسیار محدود است و بیشتر مربوط به امپراتوری بیزانس و اعراب میشود زمانی که عربها ایران را در قرن هفتم مورد تهاجم قرار دادند آنها تمام آثار هنری را نابود کرده بنابراین منابع زیادی که در دورهی ساسانی ثبت شده باشند در دسترس نداریم ازین روی بیشتر منابع تاریخی برای پژوهش حاضر را نیز کتب تاریخی نوشته شده در دوران اسلامی تشکیل میدهند و به همین دلیل سعی شده کتب و نوشته های تاریخی با دقت بررسی شود و اطلاعات ثبت شده درباره وضعیت جادهی ابریشم در زمان ساسانیان از آن استخراج گردد و از سوی دیگر، استفاده از پژوهشهای جدید باستان شناسان و پژوهشگران نیز سهم زیادی در شناخت بیشتر نگارنده درباره موضوع دارد

پادشاهی ساسانیان نوعی حکومت دینی بود. اقتصاد و تجارت به عنوان یکی از ابعاد جامعه

ساسانی، قوانین و احکام مخصوص به خود را داشت. این قوانین در دین رسمی ساسانیان (یعنی دین

زرتشتی) ریشه داشتند و تطبیق آنها با قوانین تجارت بین الملل، برای آنان مسئله ای اساسی بود

تقریبا تمامی قوانین دورة ساســانی از «اوســتا» و دستورهای دینی آن اقتباس شده بود، اما کاربــرد

ایــن آموزه ها در اقدامــات قانونــی از جمله تجــارت، به صورت غیرمســتقیم بود. زیــرا اصول و

مقررات اوستا که در نسک های گوناگون آن منعکس اســت، چه از لحاظ مدنی و چــه از لحاظ جزائی،

کامـل و رافع همه احتیاجات جامعــه ایرانی آن روز نبودند. در مقایسه با تراز پیشرفت جامعه ای که

در آن به کار بسته می شدند، کهنه و ابتدایی به شمار می رفتند. این امر در زمینه تجارت که به رکنی

از ارکان سیاست های داخلی و خارجی دولت ساسانی تبدیل شده بود، بســیار مشــهود بود. لذا برای

تکمیل آن، وضع قوانین عرفی و اجتماعی و تجاری دیگر ضرورت داشــت و ایــن نقیصه را پادشــاهان

ساســانی با صدور فرامین و وضع پاره ای مقــررات، مرتفع می کردند(احمدی، .)94 :1346در قانون

نامه «ماتیکان هزار داتستان» انواع قراردادها، معاملات و حل معضلات مربوط به آنها، طبق شرایطمتعدد از جمله شرایط رسیدن کشــتی به لنگرگاه، وجود کالا در کشتی و حمل آن به محل فروش،

درج شده است در جامعه ساسانی، بازرگانی از لحاظ دینی برای بی دینان منع شــرعی داشــته است

و این حکم در مواقع قــدرت و میدان داری موبدان و هم چنین تعصب ورزی پادشاهان ساسانی، حتی

در مورد پیروان سایر ادیان موجــود در قلمرو ساســانی نیــز اعمال نسبت میشد. و سخت

گیریهای «کریتر» به اقلیتهای مذهبــی و تبعید یهودیان و مسیحیان، دلیل موثقی بر این ادعا

است(نادری قره بابا، .)20 :1390از جمله مهمترین عوامل در تجارت ساسانیان میتوان به اهمیت

خلیج فارس در این دوره اشاره نمود نکته قابل توجه در اهمیت خلیج فارس در عهد ساسانی این است

که هیچ یک از دریانوردان چینی در این زمان به سوی خلیج فارس نیامدند و بالعکس بیشتر ایرانیان

و حبشه ایها در آبهای چین و سیالن به تجارت مشغول بودند. گسترش روابط تجاری ایرانیان با

چین سبب شد تا نام پوسیو یا پوسه به کشتیهایی که به دهانه دریای چین وارد میشدند، اطلاق

شود(اقتداری63:1364)

نظام مالیاتی در دوره سامانی

در دوره سامانی نظام مالیات بر عهده دیوان خراج بود و سررشته امور مالی در دولت سامانیان به دست دیوان خراج (دارالخراج) . این دیوان مدت‌ها پیش از دولت سامانی در مسجد کهندز (حصار)، که فرسوده و بلااستفاده مانده بود قرار داشت. بعدها در مرو نیز دیوان‌های خراج و شرطه در مسجد بود. نصر بن احمد در کنار دیگر دیوان‌سراهای بخارا، محلی برای دیوان خراج در میدان ریگستان در جنبه کاخ خویش احداث کرد که تاریخ نرشخی از آن با عنوان دیوان مستوفی یاد کرده‌است. استیفا در لغت به معنی تمام گرفتن و طلب تمام کردن است و در اصطلاح عبارت است از جمع‌آوری خراج، حسابرسی و حسابداری امور مالی و دخل و خرج و تنظیم دفترهای مربوط به آن در یک ولایت یا همه مملکت. ریاست دیوان استیفا را مستوفی به عهده داشت، بعد از دیوان وزارت، بزرگترین و مهم‌ترین دیوان‌ها به‌شمار می‌رفته‌است. به نظر می‌آید نام دیوان مستوفی در متن نرشخی متأثر از دوره بعد از سامانیان باشد. چه خوارزمی، در کتاب خود مفاتیح العلوم که به نام ابوالحسین عتبی وزیر نوح بن منصور به تحریر آورده، از آن به عنوان دیوان خراج یاد کرده‌است. ریاست دیوان خراج با صاحب الدیوان بود صاحب‌الدیوان یا مقام صحابةالدیوان عنوان مطلقی است گویا از این دوره تداول یافته‌است. در شهرها و توابع، کارگزارانی به نام (بُندار) وظیفه جمع‌آوری خراج و انواع مالیات، را زیر نظر بندار بزرگ، مستقر در مرکز استان (کوره) به عهده داشتند. متولی خراج در هر کوره بخشی از اموال خراج را برای پرداخت مقرری سپاه و هزینه‌های جاری کسر می‌کرد و باقی‌مانده را به دیوان مرکزی در پایتخت می‌فرستاد. از علومی که در دیوان خراج استفاده می‌کردند، علم حساب (شمار) بود و دبیرانی که حساب می‌دانستند، به حاسب معروف بودند. در خزانه امیر فردی امین به نام خازن ریاست داشت. از درآمدهای عمده دیوان خراج، مالیات ارضی بود که از کشاورزان و زمینداران گرفته می‌شد. دیگر منابع مالی دولت سامانیان از این قرار بود: تجارت برده، عوارض راهداری، خمس غنائم، مال المصالحه، مصادره، اتاوه و مالیات بر ارث

تجارت در دوره سامانی بسیار گسترده بود سامانیان اهمیت تجارت را به خوبی میشناختند از راه های تجاری این دوره میتوان به راه ابریشم ، راه ادویه و راه چای اشاره کرد گستردگی تجارت آنقدر در دوره سامانی زیاد بود که ما سکه های سامانی را در سوئیس میبینیم این نشان دهند رابطه تجاری گسترده این سلسله با جهان بود سامانیان برای تجارت اهمیت خاصی غایل بودند آنها برای بازرگانان منزلت قائل میشدند و سود آنها را تضمین میکردند علاوه تضمین سرمایه چیزی دیگری هم لازم بود که سامانیان آن را به خوبی میدانستند و آن امنیت در راه ها آنها با احداث چاه های آب فرستادن نگهبان و همینطور کاروانسرا ها و ایستگاه های نگهبانی و دادرسی در راه ها باعث شده بودند که تجارت اسان شود