شمشیرم و خون ریز من هم نرمم و هم تیز من همچون جهان فانیم ظاهر خوش و باطن بلا
مولوی
شکی نیست که لایه های سه گانه عقلی (آگاهی و اندیشه) قلبی (انگیزه و گرایش) طبیعی (عمل و رفتار) در وجود انسان با هم در ارتباط بوده و بر یکدیگر اثر می گذارند؛ به این معنی که عمل ظاهری انسان تحت تأثیر دانسته های اوست و در امیال و علاقه های او تأثیر ـ مستقیم یا غیرمستقیم ـ دارد. به بیان قرآن کریم، بسیاری از گرایش های انحرافی انسان ها منشأ عملی دارد: «ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یسْتَهْزِؤُنَ؛ سپس عاقبت کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کرده و پیوسته آن را مسخره می نمودند.» (روم، آیه10)
از نمونه های تأثیرپذیری از درون می توان به عرق کردن در هنگام خجالت کشیدن، بی اشتهایی هنگام ناراحتی و پریدن رنگ چهره هنگام ترس اشاره کرد. احساس خود برتر بینی وقت سوار شدن به ماشین گران قیمت، احساس شادابی بعد از استحمام، نمونه های تأثیری پذیری از بیرون است.
ظاهر و باطن انسان، دو جهان مستقل و جدا از هم نیستند؛ بلکه میان آن دو، ارتباطی محکم و تاثیری دو جانبه وجود دارد. در این بین باطن، اساس وجود انسان را تشکیل می دهد. باطنی که از آن به عالم اکبر تعبیر شده است. شعری به حضرت علی(ع) نسبت داده شده است که در آن می فرمایند:
دوائک فیک و لاتبصر ودائک منک و لاتشعر
اتزعم انک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الاکبر
و انت الکتاب المبین الذی باحرفه تظهر المضمر
ای انسان، داروی تو در درونت وجود دارد در حالی‌که تو نمی‌دانی و دردت هم از خودت می‌باشد اما نمی‌بینی. آیا گمان می کنی که تو موجود کوچکی هستی در حالی‌که دنیای بزرگی در تو نهفته است؟!ای انسان، تو کتاب روشنی هستی که با حروفش هر پنهانی آشکار می‌شود.(ر.ک: دیوان أمیر المؤمنین(ع)، ص175)
به بیان دیگر انسان نسخه کوچک شده این عالم است که تمام بزرگی‌های این جهان از مرکب و بسیط، مجرد و مادی را در خود جای داده است.(ر.ک: مجمع البحرین، ج4، ص48)
ای نسخه اسرار الهی که تویی وی آینه جمال شاهی که تویی
بیرون ز تو نیست آنچه در عالم هست در خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی
مولوی
علاوه بر انسان، هر چیزی در این جهان ظاهر و باطنی دارد. حتی مجموعه جهان هستی هم ظاهر و باطن دارد. همه پدیده های محسوس اعم از ستارگان، زمین، درختان و... ظاهر جهان هستی هستند که آنها را عالم طبیعت و دنیا نامیده ایم. پدیده های نامحسوس اعم ز غیب و ملکوت، باطن جهان هستی است که آن را ماوراء طبیعت و آخرت می نامیم. البته دنیا نیز در وجود خود ظاهر و باطنی دارد؛ ظاهر دنیا مؤثر، زیبا و فریبنده و باطن آن خطرناک و کشنده است که مولای متقیان علی(ع) آن را به مار خوش خط و خال تشبیه نموده اند: «مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ الْحَیَّةِ لَیِّنٌ مَسُّهَا وَ السَّمُّ النَّاقِعُ فِی جَوْفِهَا، یَهْوِی إِلَیْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ وَ یَحْذَرُهَا ذُواللُّبِّ الْعَاقِلُ؛ دنیا مانند مار است که به هنگام لمس کردن نرم به نظر می رسد در حالی که سم کشنده در درون آن است. مغرورِ نادان به سوی آن می رود و خردمند عاقل از آن حذر می کند.»(نهج البلاغه فیض الاسلام، ج 6 ص 1142)
این دوگانگی ظاهر و باطن به صورتهای مختلف در کلمات امام آمده است. در بیان دیگر به زنی تشبیه شده است که هر روز به عقد شوهری در می آید: «الا وَانَّ الدُّنْیا دارٌ غَرّارَةٌ، خُدّاعَةٌ، تَنْکحُ فی کلِّ یوْمٍ بَعْلا؛ آگاه باشید که دنیا گول زن و خدعه گر است، او هر شب با شوهری عقد می بندد و به نکاح کسی درم یآید.»(بحارالانوار، ج77، ص376) پیام این تشبیهات یک مطلب است و آن این که دنیا ظاهری دلپذیر و اما باطنی خطرناک دارد.
البته این صفات دنیای دنیاپرستانی است که جز عیش و نوش هدف دیگری ندارند و دنیا نهایت آروزی آنهاست. اگر کسی از امکانات دنیا برای وصول به سعادت اخروی استفاده کند، دنیای ممدوح و محبوبی است. در روایتی آمده است: شخصی خدمت امام صادق(ع) عرض کرد: به خدا ما دنیا را دوست داریم و علاقه مندیم به ما داده شود. امام(ع) به او فرمودند: دنیا را دوست داری می خواهی با آن چه کنی؟ عرض کرد: زندگی خودم و خانواده ام را تأمین کنم، با آن صله رحم به جا آورم، در راه خدا صدقه دهم و حج و عمره به جا آورم. امام(ع) فرمودند: «لَیْسَ هذا طَلَبُ الدُّنْیا هذا طَلَبُ الاْخِرَةِ؛ این طلب دنیا نیست بلکه طلب آخرت است.»(کافی، ج 5، ص72)
انسان در توجه به هر چیزی، باید ظاهر و باطن آن را باهم در نظر بگیرد. اگر انسان فقط به ظواهر نگاه کند از شناخت حقایق امور محروم گردیده و فریب می خورد. بدیهی است ظواهر دنیا ـ هر قدر زیبا و فریبنده هم باشد ـ هرگز نمی تواند مخلصان را فریب دهد. آنها به دیدن ظواهر قناعت نمی کنند، آب و رنگ و جلال و شکوه ظاهری دنیا توجه آنها را جلب نمی کند. برخلاف انسان های مادی گرا که فکرشان از حدود ظواهر طبیعت فراتر نمی رود.