فضل در لغت به معنای زیاده از حد اقتصاد و میانه است و به هر عطیه ای که دادن آن واجب نیست، فضل گفته می شود. (ر.ک: المفردات فی غریب القرآن، ص639) ، فضل از جمله صفاتی است که در قرآن کریم به خداوند نسبت داده شده و بیش از صد بار به آن اشاره شده است از جمله: « أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لایَشْکُرُونَ؛ آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند و هزاران تن بودند خبر نیافتی پس خداوند به آنان گفت: تن به مرگ بسپارید آنگاه آنان را زنده ساخت آری خداوند نسبت به مردم صاحب بخشش است ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی کنند.»(بقره، آیه۲۴۳)
البته فضل و احسان خداوند مختص گروه ویژه ای نیست و شامل همه می شود چنان که در دعای جوشن کبیر آمده است: «یا من فضله عمیم؛ ای کسی که احسانش عمومی است» فضل و رحمت خدا، همچون باران بر همه جا می بارد و انسان ها ـ مانند زمین ها ـ بسته به استعداد و استحقاقشان از این فضل الهی استفاده می کنند؛ بدیهی است هر چه زمینه برای دریافت فراهم شود بهره مندی از آن بیشتر خواهد بود.
ادیم زمین، سفره عام اوست بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست
سعدی
در کنار فضل و احسان عام که به دوست و دشمن عنایت شده است الطاف خاصی هم وجود دارد که خداوند به هرکس که خواست می دهد: « وَ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ* وَ لاتُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدَی هُدَی اللَّهِ أَنْ یُؤْتَی أَحَدٌ مِثْلَ مَا أُوتِیتُمْ أَوْ یُحَاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ* یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ؛ و گروهی از اهل کتاب گفتند به آنچه که بر مؤمنان [مسلمانان] نازل شده است، در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز انکارش کنید، شاید [از دین خود] برگردند و جز به کسی که از دین شما پیروی می کند، ایمان نیاورید. بگو: هدایت، هدایت الهی است[و باور مکنید] که به کسی نظیر آنچه به شما داده شده است داده شود یا [بتوانند] در پیشگاه خداوند با شما احتجاج کنند بگو: چنین فضلی در دست خداوند است، به هرکس که بخواهد می بخشد و خداوند گشایشگر داناست. هرکس را که بخواهد مشمول رحمت خویش می گرداند و خدا دارنده بخشش و بخشایش عظیم است.»(آل عمران، ۷۴ـ72)
تویی کاول ز خاکم آفریدی بفضلم ز آفرینش برگزیدی
نظامی
بر فضل توست تکیه امید او از آنک پاشنده عطایی و پوشنده خطا
خاقانی