پیدا بود که بنده به کوشش کجا رسد **** بالای هر سری قلمی رفته از قضا
سعدی
پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت **** آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد
حافظ
اگرچه آفرینش انسان ها بدون خواست خودشان بوده و قلم قضا خارج از اختیار ما سرنوشت ما را رقم می زند ولی آدمی تا حدودی اختیار دارد که سرنوشت خود را تغییر دهد. چنانکه از آیات و روایات استنباط می شود دو کتاب وجود دارد که اخبار مربوط به جهان خلقت و عالم تکوین، سرنوشت انسان اعم از تولد، مرگ، سعادت، شقاوت و روزی آن تا پیدایش و زوال تمدن ها با قلم تقدیر نوشته شده است:
ـ لوح محفوظ با عناوین ام الکتاب، کتاب مسطور، رق منشور، کتاب مکنون و کتاب حفیظ که تمام پدیده های عالم با قلم تقدیر در آن ثبت شده و از هر گونه تغییری محفوظ است.
ـ لوح محو و اثبات که محل ثبت حوادث قابل تغییر و تبدیل است که به مرحله فعلیت خواهد رسید.
به فرموده قرآن مجید: «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ؛ خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می کند؛ و امّ الکتاب(لوح محفوظ) نزد اوست»(رعد، آیه39)
بدیهی است تعبیر لوح و قلم برای تقریب ذهن است و از باب تشبیه و یا تنزیل است و نباید آن را با قلم و کاغذ و کتاب معمولی مقایسه کرد.
بنابر حدیث منقول از امام صادق(ع) لوح و قلم از نور بوده اند: «قال الله للقلم: اکتب فی اللوح المحفوظ ما کان و ما هو کائن الی یوم القیامة؛ فالمداد مداد من نور و القلم قلم من نور و اللوح لوح من نور؛ خداوند به قلم فرمود: هر چه را که شده و یا تا روز قیامت خواهد شد در لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از نور بود.» (بحارالانوار، ج54، ص 368)