تاریخ پرتره

تصویر پروفایل

داستان پرتره

ریچارد وینُگرَد

روایتی عجیب، تراژدی‌ای کمی تا قسمتی عاشقانه، تاریخی هولناک (کمی البته)، به ثبت رسیده که به رویدادهای ابتدایی سلسله هان (206 – 9 قبل از میلاد) اشاره دارد:

ازآنجاکه دختران زیادی در حرم امپراتور یوآن زندگی می‌کردند او فرصت دیدار تمامی آن‌ها را پیدا نمی‌کرد پس به نقاشان امر کرد آن‌ دختران را به تصویر بکشند. با توجه به طرح‌های موجود امپراتور آن‌ها را مورد علاقه خود می‌نامید. تمامی دختران قصر به نقاشان رشوه می‌دادند: برخی 100 هزار و برخی 50 هزار یا کمتر پرداخت می‌کردند. تنها وَنگ کیانگ (وَنگ ژائوجون) کسی بود که هزینه‌ای برای تصویر خود پرداخت نکرد. درنتیجه موفق به دیدار پادشاه هم نشد. بعدتر فرستاده‌ی شیونگنو در همین دربار به دنبال یک بانوی زیبا به‌عنوان همسر خود می‌گشت. امپراتور برحسب طرح‌هایی که در اختیار داشت وَنگ ژائوجون را برگزید. در زمان ترک دربار که شاه او را رؤیت کرد متوجه زیبایی بی‌اندازه او شد؛ شاه سؤالاتی پرسید و وَنگ پاسخ‌هایش را با سلوکی نجیبانه مطرح کرد که منجر به افسوس شاه به دلیل انتخاب خودش شد. اما چون فهرست اعلامی خود را نهایی کرده بود و برای تعهد خودش با خارجی‌ها ارزش بسیار زیادی قائل بود دخترها را تغییر نداد. پس از ترک وَنگ ، شاه موضوع را به‌دقت مورد بررسی قرارداد که نتیجه‌ای جز محکوم شدن تمام نقاش‌ها به اعدام نداشت و علاوه بر این جنازه آن‌ها در بازار به نمایش گذاشته شد. خانه‌ها و اموالی که از این نقاشان مصادره شد ارزش میلیونی داشتند. در میان آن هنرمندان شخصی با نام مائو یانشو از دالینگ بود که پرتره انسان‌ها را می‌کشید. خواه زیبا یا زشت، پیر یا جوان، او بیشترین شباهت را در طرح‌هایش حفظ می‌کرد ... آن‌ها هم اعدام شدند و در همان روز کنار هنرمندان جسدشان در بازار به نمایش گذاشته شد. همین اتفاق کافی بود تا تعداد هنرمندان پایتخت به تدریج کاهش پیدا کند.

مقدمه‌ای که #مطالعه کردید برگرفته از متنی است که احتمالاً اوایل قرن ششم به نگارش درآمده است اما در دل خود تصاویری از امپراتور یوآن و وَنگ کیانگ یا ژائوجون دارد که با شیونگنو فرمانروای خارجی ازدواج کرد و به مادر فرزندانش تبدیل شد. داستان بانویی که در حرم درباری نادیده گرفته شد و زیبایی‌اش تنها زمانی مشخص شد که قول همسری او به فرمانروایی داده شده بود با معیارهای داستانی در فرهنگ و ادبیات ترکیب شده است. چه این روایت تاریخی باشد چه داستانی به ملاک‌های وضعیت فرهنگی پرتره در چین اشاره دارد که هم جنسیت افراد هم روابط خارجی را در برمی‌گیرد.

همچون برایدال دو در سالن گل‌ پیونی، وَنگ ژائوجون، در حرم درباری جدا افتاده و بدون پرتره‌ی خودش دیده نمیشود اما به جای اینکه به تصویر خودش متکی باشد به طرح یک نقاش اعتماد می‌کند. حقیقت پرتره در یک موضوع است، چنانکه راوی می‌گوید پرتره او توسط مائو یانشو نقاش بد به تصویر کشیده شده است. پرتره‌ها به‌عنوان جایگزینی برای کسب تجربه نسبت به زنان حرم در تصویرسازی نیرویی فوق‌العاده داشت که می‌توانست توسط نقاشان درباری آلوده شود تا شانس سوژه‌هایشان را افزایش دهند یا تحریف کنند تا اینکه برای همگی نتایج غم‌انگیزی در پی داشته باشد. وَرای منظر شخصی، پرتره توانایی اثرگذاری بر مسائل مملکتی هم داشت از جمله حفظ بقای خاندان و وراثت، یا حتی روابط خارجی را دستخوش تغییر کند چنانکه وَنگ ژائوجون فرزندان حاکم مناطق شمالی را به دنیا آورد. جریمه بسیار سخت نقاشان دربار که در اخاذی و باج‌گیری نقش داشتند در تاریخ ثبت شده تا توهین آن‌ها به فرمانروا و ارزشی که درستی روابط دربار را به تصویر بکشد برای همیشه باقی خواهد ماند.

از وَنگ ژائوجون بعدها به‌عنوان کسی یاد می‌شود که از سرزمین مادری خود تبعید می‌شود تا با گذر از شرایط سخت مناطق شمالی زندگی جدید خود را آغاز کند. داستان‌های خیالی دیگری هم هستند که او را در نقش سیاسی و روابط بین فرهنگی و خارجی مطرح می‌کنند. چوب‌نوشته‌ای متعلق به قرن دوازدهم یا سیزدهم تحت عنوان 4 زیبارو، این موضوع را بیان می‌کند که حتی توانایی سرنگونی امپراتوری‌ها را دارا بودند و تصویری منتسب به وَنگ ژائوجون دیده می‌شود که در حال نگارش نامه‌ای است حاکی از درخواستش برای بازگشت به چین. البته مشهور است او چنین اقدامی هم انجام داده اما با شکست مواجه شده است. نشانه‌ای که بر روی نوشته حک شده بیانگر این است که توسط خانواده جی (خانواده مشغول به صنعت چاپ و نشر) تهیه شده باشد که در زمانه‌ی جورچِن جین – رژیمی که در قرن دوازدهم و سیزدهم بر شمال چین مسلط شده بود - فعال بودند. این نوشته در کارا-کوتو مغولستان داخلی [منطقه‌ای که در قرن دوازده و سیزده توسط تانگوتس از امپراتوری شی شیا حکمرانی می‌شد] کشف شد. کشف نوشته در این منطقه، با در نظر داشتن آن بافت تاریخی، مدرکی است دال بر اینکه تصاویر چاپ‌شده در مقیاس وسیع در گردش بودند حتی در مناطق همسایه.

داستان وَنگ ژائوجون تا انتشارات و اجراهای زمان سلسله مینگ (1368 - 1644) شهره ماند مخصوصاً که در نسخه‌های جدیدتر ژائوجون نسبت به هان وفاداری بیشتری دارد و از سنت‌های بیگانه سرباز می‌زند. در دست‌نوشته‌ای (handscroll) طولانی نقاش کارکشته کیو یینگ (1494-1552) تصویری غنی از زندگی درباری ترسیم کرده که عواملی از روایت وَنگ ژائوجون را به خاطر می‌آورد: طرحی از یک نقاش درباری که در حال به تصویر کشیدن زنان اشرافی است. اگر بخواهیم به جزئیات شگفت‌انگیز کارِ کیو اشاره کنیم می‌توانیم حالات چهره تصویرگر و هم‌نشینان بالارده‌ای که پشت سرشان یک قاب است در کنار ظرف رنگ قرارگرفته روی میز هنرمند را مثال بزنیم. پرتره‌ای که نقاش در حال تکمیل آن است به‌خوبی ظاهر سوژه را منعکس می‌کند. گروهی دیگر از زنان کاخ‌نشین را بین 2 ستون می‌بینید که پشت سرشان آینه است که آن‌هم به‌خوبی ترسیم‌شده و تمامی افراد مستقر روی سکو کاملاً واضح هستند گویی استیج تئاتر است.

در صحنه مجاور سمت راست یکی از زنان کاخ را می‌بینیم که در حال بازرسی پرتره خودش است و آینه هم پیش روی خود می‌بیند. رفتار متقابل چهره‌ها و نگاه‌های حاضرین که گرد پرتره و قاب نقاشی‌ای که ما نمی‌بینیم هم آمده‌اند نسبت به چیزی که نقاشی شده و واقعیت ما را سردرگم می‌کند. سمت دیگر تصویر، زنانی را می‌بینیم که در حال بازی و صاف کردن یک پارچه ابریشم هستند که به طریقی دیگر سعی در نمایش فیگورهای ابتدایی در اولین سلسله‌های حاکمیتی هستیم. از دیگر مشخصه‌ها کودکان پسری هستند که در نزدیکی مادران خود بازی می‌کنند که احتمالاً نتیجه انتخاب یک همسر از طریق پرتره‌اش بوده‌اند.

ازدواج، دیپلماسی، قدرت، پرتره و پارسائی در زمانی چنان درهم‌تنیده بودند که در دیوارنگاره‌های غار 98 توافق ازدواج دومین دختر کائو با پادشاه کوتان، لی شِنگتیان در سال 934 ترسیم شده است. این پادشاه لباسی به تن دارد که نقش اژدها دارد قد بلندی دارد و با احتساب تاج روی سرش به 10 فیت (3 متر) می‌رسد. شمشیر بزرگی به کمر دارد که نماد قدرت حکومتی وی هست. چهره او این‌گونه به نظر می‌رسد که به‌طور خاص‌تری طراحی شده باشد و این از چشم‌های کشیده و بینی کوچکش مشخص است. همسرش هم تاج مشابهی به سر دارد کاملاً مشخص است جواهرات مورد استفاده او همچون همسرش باشد که هم روی تاج هستند هم به گردن دارد.

پرتره‌ها تنها به‌منظور اهداف سیاسی چون سندنگاری یا تسهیل توافقات ازدواج مورد استفاده قرار نمی‌گرفتند. شما را در ادامه به خواندن دیگر اهداف پرتره کشیدن دعوت می‌کنم. پایه‌گذار سلسله سونگ، تایزو، نقاش و پرتره‌نگار خاص دربار خود یعنی وَنگ آی را عازم نانجینگ (بعدها به جینلینگ تغییر نام داد) کرد تا به‌صورت مخفیانه تصویر 3 رهبر باقیمانده از رژیم تانگ جنوبی را ترسیم کند. سال 988 برادر پایه‌گذار سونگ و جانشین او، تایزونگ، به مو گو دیگر متخصص پرتره‌نگار دستور داد تا همراه دیگر فرستاده‌ها به منطقه ویتنام فعلی سفر کند. گو سال‌ها در آنجا اقامت داشت و پرتر‌ه‌هایی از شاه و وزرایش به تصویر کشید. سال 1053 امپراتور شینگ‌زونگ از امپراتوری کیتان لیائو، همسایه شمالی و رژیم رقیب معاصر با سونگ شمالی پرتره‌هایی از سه حاکم لیائو را برای دربار رِنزونگ امپراتور سونگ ارسال کرد و از وی خواست پرتره رنزونگ هم پس فرستاده شود. در این قسمت به این مورد اشاره می‌شود که در اختیار داشتن یک پرتره از امپراتوری خارجی علاوه بر اینکه باعث می‌شد درخواست‌هایی ازجمله دریافت هدیه یا تقاضای رده بالاتر یا پایین‌تر صورت پذیرد تصور می‌شد طلسمی برای صاحب سوژه در نظر گرفته شده و می‌تواند قدرت‌های آن سوژه را تحت تأثیر قرار دهد.