محصولات دانش بنیان چیست؟

در این مقاله سعی داریم تا با ارائه فهرستی از محصولات دانش بنیان بتوانیم شما را با خدمات شرکت دانش بنیان بیشتر آشنا نماییم.

یکی از معیارهایی که در فرآیند ارزیابی و شناسایی شرکت های دانش بنیان مورد توجه قرار می‌گیرد، بررسی دانش بنیان بودن کالاها و خدمات ارائه شده توسط آن شرکت ها است.

برای این منظور از سال 1391 که فرآیند اجرای قانون با جدیت دنبال شد، فهرستی از مصادیق کالاها و محصولات دانش بنیان تهیه و مبنای عمل قرار گرفت.

فهرست محصولات دانش بنیان

برای تهیه این فهرست، منابع مختلفی مورد توجه و بررسی قرار گرفتند. یکی از این منابع، تجربیات و دسته بندی ها و فهرست های مشابه خارجی بود که در طول سال های مختلف و توسط صاحب نظران، کشورها یا سازمان های بین‌المللی تهیه و ارائه شده بود.

از آن جمله می توان به دسته بندی های برخی مراکز انتقال فناوری در دنیا مانند Yet2، APCIT و RTTN ، چارچوب پیشنهادی سازمان جهانی مالکیت فکری، و برخی دیگر از مطالعات بین المللی ازجمله تحقیقات سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه و دسته بندی آمار سازمان ملل اشاره نمود.

فهرست کالاهای مشمول تحریم های اتحادیه اروپا و شورای امنیت سازمان ملل نیز از اسناد مهمی بود که در همین زمینه موردتوجه قرار گرفته است.

در ادامه این فرآیند، فناوری ها، صنایع و کالاهای معرفی شده در اسناد ملی مرتبط نظیر موارد زیر نیز بررسی شد:

– اولویت های فناوری «نقشه جامع علمی کشور»

– فهرست صنایع نوین برای استقرار در شعاع تهران (جهت اجرای مصوبه هیئت وزیران مورخ 18/5/88)

– «سیاست ها و اولویت های پژوهش و فناوری کشور» تهیه شده توسط دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری سال 1391

– «طرح آمایش صنعتی و معدنی»، بخش فناوری های پیشرفته، تهیه شده توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت

– دسته بندی سازمان گسترش و نوسازی صنایع در خصوص صنایع پیشرفته

علاوه بر دسته بندی های فوق الذکر، برخی تجربیات داخلی مرتبط، به ویژه تجربیات مربوط به حمایت های قبلی از شرکت دانش بنیان و طرح های برگزیده کشور در جشنواره های ملی نیز مورد بررسی قرار گرفت.

اما به منظور تهیه فهرست مناسبی که علاوه بر لحاظ نمودن تحولات اخیر فناوری در سطح جهانی و سایر اسناد و تجربیات ملی، تناسب لازم با آخرین اقتضائات بومی و ملی را نیز داشته باشد، شبکه گسترده ای از صاحب نظران تشکیل و نظرات ایشان اخذ شد.

ترکیب صاحب نظران مورد مشاوره به گونه ای انتخاب شد که حتی المقدور در هر یک از حوزه های فناوری یا صنعتی، متخصصانی از 1) دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، 2) صنایع و تشکل های بخش خصوصی، و 3) دستگاه های دولتی متولی و مرتبط با آن حوزه، حضور داشته باشند.

در این مرحله، ویژگی ها و معیارهای زیر (که طی جلسات کارشناسی استخراج شد) برای گزینش محصولات دانش بنیان مورد توجه قرار گرفت:

• نیاز به فعالیت های تحقیق و توسعه متمرکز و برنامه ریزی شده توسط گروه های متخصص
• اهمیت راهبردی و حیاتی برای کشور
• وابستگی به خارج در کنار دشواری های ناشی از تحریم و ارزبری بالا
• نوآوری در سطح ملی و شکل نگرفتن بازار عرضه (و بعضاً تقاضا) در کشور در آن محصول
• دارای ارزش افزوده بالا

کسب نظرات از افراد در هر یک از حوزه ها، به صورت مکرر و طی فرایندهای رفت و برگشتی انجام پذیرفت و در هر مرحله نظرات هر یک از صاحب نظران، توسط سایر مشاوران آن حوزه بازنگری و تکمیل و نهایتاً به جمع بندی نهایی رسید.

جمع بندی نهایی در دو مرحله به اطلاع کلیه دستگاه های حاکمیتی مرتبط با صنعت و بخش های تولیدی کشور و تعدادی از صاحب نظران حوزه های سیاست گذاری و فناوری نیز رسیده و نظرات ایشان نیز اخذ شد.

به این ترتیب فهرست اولیه، متناسب با آخرین تحولات و راهبردهای صنعتی و فناوری کشور، مورد بازنگری جدی و عمیق قرار گرفت.

درمجموع و به منظور تهیه فهرست محصولات دانش بنیان ، بیش از 150 تن از صاحب نظران و متخصصان فعال در وزارتخانه ها و سازمان های دولتی ، ستاد های فناوری های راهبردی، انجمن ها و اتحادیه های صنفی، پژوهشگاه ها و مراکز پژوهشی ، دانشگاه ها و شرکت های برتر فعال در بخش خصوصی مورد مشورت قرار گرفته و نهایتاً محصولات دانش بنیان موردنیاز کشور ذیل 11 حوزه اصلی ، معرفی شدند. این حوزه ها بر اساس دو رویکرد زیر مشخص شده است:

1- حوزه هایی که وجود محصولات دانش بنیان و با فناوری برتر در آن ها وجه غالب را دارد و متوسط فعالیت های تحقیق و توسعه در آن ها بیشتر از سایر حوزه های فناوری و صنعتی است. نظیر حوزه های فناوری زیستی، فناوری نانو، فوتونیک و اپتیک، فناوری اطلاعات و ارتباطات، انرژی های تجدید پذیر، دارو، الکترونیک، مواد پیشرفته، ساخت و تولید پیشرفته، و هوا فضا.

2- سایر حوزه ها و بخش هایی که وجود کالاهای دانش بنیان در آن ها غلبه ندارد اما رسوخ فناوری های برتر و ظهور محصولات دانش بنیان در آن ها مشاهده می شود. نظیر نفت و گاز، عمران و حمل‌ و نقل، برق، معدن، کشاورزی، آب‌ و هوا و ….

ویرایش دوم فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان

با توجه به اینکه ویرایش اول فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان در نیمه دوم سال 1391 تدوین شده بود، و با عنایت به ماهیت متغیر فناوری و تحولات زیاد در نیازها و اقتضائات کشور، لازم بود که نسخه اول این فهرست مورد تجدید نظر و تکمیل و اصلاح قرار بگیرد.

در این مدت بازخوردهای متعددی نیز از سوی ذینفعان مختلف قانون ازجمله شرکت ها و متقاضیان، اعضای هیئت علمی، دستگاه های مختلف کشور و… به دبیرخانه «کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان و نظارت بر اجرا» ارائه شده بود که ضرورت این بازنگری را بیش از پیش نمایان می کرد.

از سوی دیگر رجوع به این فهرست محصولات دانش بنیان از سوی نهادهای مختلف و برای ارائه جهت دهی ها و حمایت های گوناگون، به تدریج بر اهمیت آن افزوده و آن را به یک سند ملی تبدیل کرده و دبیرخانه کارگروه را برای اصلاح و تکامل آن، مصمم تر نمود.

لذا تهیه ویرایش دوم این فهرست در دستور کار دبیرخانه کارگروه قرار گرفت. در این راستا تجربیات تدوین ویرایش اول و شبکه گسترده صاحب نظران مرتبط، بار دیگر به خدمت ویرایش دوم فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان درآمد.

همچنین تقاضاهایی که در طول بیش از یک سال و نیم از سوی تعداد بیش از 2500 شرکت متقاضی که در این مدت ارزیابی گردیده و نظرات آن ها برای اصلاح و تکمیل فهرست ارائه شده بود، به عنوان یکی دیگر از منابع ورودی های این فرایند مورد توجه قرار گرفت.

لازم به ذکر است با توجه به وجود اسناد بالادستی از جمله « شیوه نامه معیارهای کالا / خدمات دانش بنیان » در فرایند بررسی موارد پیشنهادی و تکمیل فهرست به ملاحظات اسناد مزبور توجه ویژه گردید تا بدین طریق جامعیت این سند تا حد ممکن تأمین گردد.

در این مرحله، فهرست کالاها و خدمات مربوط به 7 گروه فناوری و صنعتی که بیشترین میزان تقاضا را در میان شرکت های متقاضی به خود اختصاص داده بودند، مورد بازنگری و تکمیل قرار گرفت. این دسته ها عبارتند از :

• زیست فناوری
• تجهیزات پیشرفته ساخت و تولید آزمایشگاهی
• نفت و گاز و پتروشیمی
• فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم افزارهای رایانه ای
• برق و الکترونیک و سخت افزارهای رایانه ای
• مواد پیشرفته
• داروهای پیشرفته و مهندسی پزشکی

فرآیند گام به‌ گام ویرایش فهرست محصولات دانش بنیان را اجمالاً می توان به شرح زیر توصیف نمود:

• تعیین موضوع مورد بحث در هر دسته اصلی فناوری در فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان
• ایجاد کارگروه های مربوطه از متخصصان و صاحب نظران صنعتی و دانشگاهی مرتبط و برقراری تعامل لازم با اعضا
• برگزاری جلسه اولیه معارفه اعضای گروه : تشریح موضوع و تبیین دستورالعمل های مربوط به محصولات دانش بنیان در کارگروه های تخصصی به عنوان محور کار

• معرفی و ارتباط با سایر متخصصین و صاحب نظران مجرب در موضوعات فنی هر کارگروه توسط اعضا
• تعیین سردبیران فنی برای هر گروه تخصصی به منظور جهت دهی و جمع بندی مباحث
• تهیه مطالب و پیشنهادهای اولیه برای طرح در هر کارگروه تخصصی و نیز تهیه پیش‌نویس های مورد بحث در هر جلسه توسط سردبیران فنی و ارائه به اعضا
• برگزاری جلسات کارگروه های تخصصی
• پیگیری مشاوره های خارج از جلسه و انجام مطالعات و تحقیقات مرتبط به صورت فشرده
• تعیین دسته های اصلی و زیر دسته های مربوطه و مرتب‌ سازی چیدمان کالاها و خدمات تأیید شده در کارگروه های تخصصی در فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان

جمع بندی نهایی

در این مرحله و در طول انجام فرآیند ویرایش فهرست، حدود 25 جلسه بحث و تبادل نظر تخصصی در کارگروه های مختلف برگزار شد و در آن از نظرات 36 مشاور و متخصص فنی و صاحب نظر به صورت حضوری، و 18 مشاور و متخصص فنی به صورت مجازی یا شفاهی بهره گرفته شد.

در مجموع و در طول انجام ویرایش دوم، بیش از 1000 نفر- ساعت کار کارشناسی برای اصلاح و ویرایش مفاد فهرست انجام شد که بیانگر حجم بالای تلاش های صورت گرفته در این زمینه است.

تلاش های صورت گرفته در این مرحله، به طور کلی پیامدهای زیر را در راستای اصلاح و تکمیل فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان در پی داشت:

• ورود محصولات جدید به فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان
• حذف برخی محصولات قبلی
• اصلاح برخی عناوین محصولات
• بیان تفصیلی و دقیق تر زیر دسته های فناوری و محصولات
• تنظیم ارتباطات داخلی فهرست (با توجه به پیوستگی برخی حوزه های فناوری و صنعتی با یکدیگر)

ویرایش سوم فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان

با توجه به محدودیت هایی که برای بازبینی تمامی حوزه های فناوری در ویرایش دوم فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان کشور وجود داشت و نیز ‌ضرورت ویرایش و به روزرسانی این سند ملی متناسب با رشد سریع کشور در عرصه های فناوری، تدوین و ویرایش آن در 7 حوزه فناوری دیگر در دست اقدام قرار گرفت.

تلاش در این بازنگری معطوف به حوزه ­های فناوری :

• صنایع غذایی
• فناوری های آب، خاک و هوا
• فناوری های دریایی
• فناوری های کشاورزی
• فناوری های دامپروری
• گیاهان دارویی و طب سنتی
• فناوری های نرم و هویت ساز و فرهنگی
• فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای

بود که در مجموع طی 2300 نفر- ساعت کار کارشناسی در 57 جلسه تخصصی با حضور اساتید و خبرگان دانشگاه و صنعت و هنر ، منجر به ویرایش دسته های اصلی صنایع غذایی، فناوری های آب ، خاک و هوا، فناوری های دریایی ، فناوری های کشاورزی ، گیاهان دارویی – تدوین و افزوده شدن فناوری های دامپروری به این دسته فناوری – و همچنین تدوین دسته اصلی فناوری های نرم و هویت ساز و فرهنگی گردید.

در این میان دسته اصلی فناوری ” اطلاعات و ارتباطات و نرم افزارهای رایانه ای” نیز فراخور نیاز در گروه­های کاری مجزا مورد بررسی و بازنگری قرار گرفت.

آن چیزی که در بازنگری های قبلی فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان کشور رخ نمود و حائز توجه و اهمیت ویژه ­ای واقع گردید، حجم گسترده نوآوری در شرکت های دانش بنیان کشور بود که لزوم توجه و برنامه ریزی برای حمایت از محصولات و خدمات یکایک این شرکت ها به عنوان هسته تحول صنعتی کشور را می­ طلبید ، تا آنجایی که این مهم موجب شد امکانی جدید در سامانه تعاملی با شرکت های دانش بنیان ( daneshbonyan.isti.ir ) برای تسریع و تسهیل ارزیابی کالاها و خدمات پیشنهادی این شرکت ها ایجاد گردیده تا این امر علاوه بر تسهیل پاسخگویی به تقاضای شرکت‌ دانش بنیان موجب تسریع و تسهیل بروز رسانی این سند به عنوان یکی از بسترهای بانک های داده و تصمیم یار مدیران فناوری و صنایع پیشرفته در کشور باشد.

در این ویرایش از فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان کشور بیش از 200 دسته و کالا / خدمت دانش بنیان به این سند افزوده شد و 100 مورد از کالاها و خدمات مورد ویرایش و اصلاح‌ قرار گرفت.

همچنین نظر به اهمیت تعریف کالاها و خدمات دانش بنیان در شناسایی این کالاها و خدمات در صنایع کشور، همزمان با فرآیند ویرایش سوم فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان کشور، تعاریف این کالاها و خدمات توسط تیم­ های فنی خبره دانشگاهی و صنعتی کشور مورد بازنگری جدی قرار گرفت و در فصل دوم آیین نامه ارزیابی و تشخیص شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان به شرح زیر به تصویب رسید:

شرایط کالاها و خدمات دانش بنیان مورد تایید :

1-1- سطح فناوری :

دانش فنی طراحی و تولید نمونه‌ آزمایشگاهی یا صنعتی محصول به دلیل پیچیدگی فنی:

1- به سختی قابل کپی برداری بوده و کسب آن از موانع اصلی ورود شرکت های دیگر به بازار باشد.

2- نیازمند تحقیق و توسعه قابل توجه توسط تیم فنی خبره برای کسب آن باشد.

3- منجر به ایجاد بخش عمده ارزش افزوده محصول، شده باشد.

تبصره– خدمات جانبی « نصب، تعمیر و نگهداری تخصصی» مرتبط با کالاها و خدماتی که توسط شرکت متقاضی ساخته شده و حائز معیارهای بند 1-1 باشند. همچنین خدمات «دانش ‌فنی، فناوری و طراحی» بر روی کالاها و خدمات حائز معیارهای بند 1-1، به عنوان خدمات دارای معیار این بند، پذیرفته می ­شوند.

ویرایش چهارم فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان

دبیرخانه “کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت دانش بنیان و نظارت بر اجرا” در طول اجرای قانون حمایت از شرکت ها و موسسات دانش بنیان همواره به دنبال بررسی نتایج این قانون و به تبع آن اعمال بازخوردها در فرایند اجرا و در صورت نیاز پیشنهاد و پیگیری تغییرات و اصلاحات در فرایندها و سیاست های کارگروه می‌باشد.

یکی از موضوعاتی که پس از چند سال اجرای قانون و ارزیابی و حمایت از شرکت های متقاضی اهمیت آن دو چندان گردیده، ” فهرست کالا و خدمات دانش بنیان ” به عنوان بستری برای تشکیل یکی از بزرگ ترین بانک های اطلاعاتی از محصولات پیشرفته کشور می باشد.

لذا دبیرخانه کارگروه لازم دانسته تا هرسال، این فهرست را بر اساس فضای واقعی فناوری و تولید به روزرسانی نموده و متناسب با نیاز شرکت های متقاضی و نیز متولیان برنامه ریزی و سیاست گذاری حوزه های مختلف فناوری این سند ملی را با کمک متخصصان و خبرگان مربوط بازبینی نماید.

در ویرایش چهارم فهرست، تلاش ها در این بازنگری از فهرست، معطوف به 7 حوزه اصلی از فناوری و محصولات بوده که شامل موارد ذیل می‌باشد:

1. فناوری زیستی
2. مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری های شیمیایی
3. سخت افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک
4. ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته
5. داروهای پیشرفته
6. وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی
7. صنایع نرم و هویت ساز و فرهنگی

این نکته قابل ذکر می باشد که در این ویرایش از فهرست، با توجه به تأمین زیرساخت ها و نهادهای فنی اختصاصی جهت نظارت جامع بر ارزیابی شرکت های متقاضی و تجارب چند ساله دبیرخانه در این خصوص از یک سو و دسته بندی همزمان با دو رویکرد «حوزه کاربرد» و «حوزه فناوری» در ویرایش های پیشین از سوی دیگر سعی گردید تا در حد امکان ساختار کلی دسته بندی فهرست کالاها و محصولات دانش بنیان بر مبنای «حوزه فناوری» بازطراحی گردیده و این امر سبب شد که تعداد دسته های اصلی فهرست نسبت به ویرایش قبلی به 9 مورد کاهش یابد.

همچنین در حوزه «ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته» ، تلاش گردید تا ساختار نظام مندی متناسب با محصولات موجود ایجاد شده و لذا تغییرات اساسی این حوزه عبارتند از :

1. انتقال تجهیزات صنعت نفت و گاز
2. انتقال بخش های مکانیکی و الکترونیکی حوزه هوافضا
3. ایجاد تجهیزات و ماشین‌آلات دوار
4. انتقال تجهیزات بخش انرژی های نو
5. انتقال تجهیزات پیشرفته انرژی هسته‌ای

شایان ذکر است در بازنگری کنونی فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان، فناوری های مرتبط با “هوافضا“ در سایر دسته های فناوری جانمایی شد که بخش عمده آن در دو دسته فناوری “سخت افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک“ و “ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته” قابل مشاهده است.

همچنین پس از بررسی جامع کل فهرست و برگزاری جلسات متعدد تخصصی با کارشناسان امر در حوزه های مختلف مواد پیشرفته و صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، محصولات مربوط به حوزه “مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری های شیمیایی “ در یک دسته تجمیع شدند که شامل مواد سرامیکی و فلزی، مواد پلیمری و محصولات شیمیایی و مواد مبتنی بر فناوری نانو است. لازم به ذکر است با توجه به اهمیت بالا و موقعیت استراتژیک صنعت نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی و صنایع تکمیلی، ایجاد بسته های دانش‌ فنی مرتبط نیز در این حوزه دیده شدند.

ویرایش پنجم فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان

در ویرایش حاضر از فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان، سعی گردید تا در جهت تکمیل تلاش های قبلی مبنی بر تدوین و بازطراحی فهرست بر اساس «حوزه فناوری» محصولات، بخش های باقیمانده از محصولات که با رویکرد «حوزه کاربرد» تنظیم شده بودند اصلاح گردد. همان طور که در ماده یک ” آیین‌نامه ارزیابی شرکت ها و موسسات دانش بنیان “ تصریح شده است، رویکرد اصلی در تشخیص و سطح بندی محصولات دانش بنیان ، میزان پیچیدگی دانش فنی جهت طراحی و ساخت محصول بوده و معیارهای تفصیلی ارزیابی نیز طی فرایندهای مداوم ارزیابی محصولات، بر این اساس مشخص و مدون گردیده است. لذا در نسخه حاضر از ویرایش فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان سعی گردید تا بر اساس معیارهای تفصیلی ارزیابی و نیز سطح بندی کالاها و خدمات دانش بنیان، ساختار و مصادیق کالاها و خدمات فهرست در حوزه های فناوری مختلف باز آرایی گردد. در این راستا عمده تغییرات فهرست مربوط به موارد ذیل می باشد:

ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته: این دسته از محصولات فهرست اغلب محصولاتی هستند که دارای چند فناوری کلیدی (به طور عمده مکانیک، الکترونیک، نرم‌افزار، مواد) بوده و عمده محصولات پیشرفته سایر حوزه ها در این بخش قابل جایابی هستند.

داروهای پیشرفته: پس از تدوین معیارهای تفصیلی ارزیابی و سطح بندی محصولات حوزه درمان و تشخیص که به تایید متخصصان مختلف این حوزه رسید، ساختار فهرست این محصولات نیز بر همان اساس بازبینی و با عنوان ” دارو و فرآورده های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان (سنتتیک ، گیاهی-طبیعی سلولی و مهندسی بافت و بیوتکنولوژی)” جایگزین گردید.

محصولات پیشرفته سایر حوزه ها: تغییرات عمده و اصلی ویرایش جدید فهرست، در این بخش اتفاق افتاده و در واقع با مشخص شدن فناوری های کلیدی محصولات این بخش، تصمیم بر آن شد تا این محصولات در حوزه های اصلی فناوری جایابی و در کنار محصولات مشابه و نزدیک (ازلحاظ تکنولوژی) قرار گیرند. لذا در ویرایش جدید فهرست، این بخش حذف و محصولات آن در حوزه های اصلی فناوری جایابی و ادغام گردید.

ویرایش ششم فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان

با توجه به اینکه آخرین تغییرات حوزه ” فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم افزارهای رایانه ای ” در ویرایش سوم فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان صورت گرفته بود، و با عنایت به ماهیت متغیر فناوری و شتاب فراوان استارت آپ های حوزه نرم افزار و خدمات فراوانی که این مجموعه ها به کشور ارائه می دهند ، لازم بود جهت گسترده تر کردن چتر حمایتی از این مجموعه ها این فهرست مورد تجدید نظر و تکمیل و اصلاح قرار بگیرد. این تغییرات با توجه به بازخوردهای متعددی که ارائه شده بود در 4 محور “برنامه های کاربردی”، “پلتفرم”، “زیرساخت ها” ، ” امنیت فضای تبادل اطلاعات” صورت پذیرفته است.

منبع : محصولات شرکت دانش بنیان