در سال‌های اخیر توجه چشمگیری به حسابداری بهای تمام شده یا همان حسابداری صنعتی و مدیریت در هر دو حوزه عملی و تئوری به وجود آمده است. به‌نظر می‌رسد چند عامل منشا اصلی این توجه بوده است. اولین مورد ناشی از تغییرات قابل توجهی است که در فضای کسب و کار با افزایش رقابت جهانی و سرعت شتاب تغییرات فناوری به وجود آمده و دوم مقررات زدایی اقتصادی در صنعت در بسیاری از کشورها رخ داده است. سومین عامل را شاید بتوان نیاز سازمان‌ها به کاهش قیمت‌ها از طریق برنامه ریزی و به‌خصوص برنامه ریزی تولید دانست. این تغییرات منجر به فشارهای زیادی بر مدیریت سازمان‌های بازرگانی و سیستم‌های حسابداری بها و مدیریت آن‌ها شده است. این موضوع که چگونه سیستم‌های حسابداری مدیریت در پاسخ به این تغییرات باید از نو طراحی شوند، هم اکنون مورد توجه مدیران و حسابداران است. در این میان نرم افزار مدیریت تولید و نرم افزار حسابداری صنعتی از ابزارهایی هستند که می‌توانند به مدیران و حسابداران شرکت‌های صنعتی و تولیدی برای محاسبه هزینه فرایندهای و محصولات کمک شایانی کند.
شرکت‌های تولیدی/ صنعتی/ بازرگانی معمولاً دارای هزینه‌های جانبی بسیاری هستند که در روند تعیین قیمت یک محصول تأثیر بسزایی دارند. به‌عبارت دیگر، سازمان‌ها دارای هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیمی هستند که می‌توانند برروی تعیین قیمت تمام شده محصولات اثرگذار باشند. حسابداری بهای تمام شده (حسابداری هزینه) فرآیند جمع‌آوری اطلاعات در مورد هزینه‌های انجام شده توسط فعالیت‌های یک شرکت است. حسابداری بهای تمام شده نوعی حسابداری مدیریتی است که هدف آن محاسبه کل هزینه‌های تولید یک شرکت با ارزیابی هزینه‌های متغیر هر مرحله از تولید و همچنین هزینه‌های ثابت ( مانند هزینه اجاره) است و برای حفظ سطح پایدار سود در کوتاه مدت و بلند مدت ضروری است. خروجی و نتیجه نهایی حسابداری بهای تمام شده ارائه روش‌های تقلیل بهای تمام شده تولیدات است که این امر باعث مدیریت صحیح هزینه‌ها و برنامه‌ریزی منسجم به منظور اتخاذ تصمیمات کاملاً آگاهانه توسط مدیریت سازمان می‌باشد و کمک می‌کند تا در بلند مدت سطح سود مورد نیاز حفظ شود. بر خلاف حسابداری مالی، که اطلاعات و صورت های مالی را به کاربران ارائه می دهد، حسابداری بهای تمام شده ملزم به رعایت استانداردهای تعیین شده نیست و می تواند برای پاسخگویی به نیازهای مدیریت، انعطاف‌پذیر باشد. نرم افزار بهای تمام شده تولید و نرم افزار حسابداری صنعتی تمام هزینه‌های ورودی مرتبط با تولید از جمله هزینه‌های متغیر و ثابت را در نظر می‌گیرد. صنایع مختلف بسته به ماهیت تولید و نوع تولید، روش‌های مختلفی را برای تعیین هزینه‌های محصولات خود اتخاذ می‌کنند. انواع حسابداری بهای تمام شده شامل هزینه‌یابی استاندارد، هزینه‌یابی مبتنی بر فعالیت (ABC)، حسابداری ناب و هزینه‌یابی حاشیه‌ای می‌باشد.
حسابداری صنعتی (بهای تمام شده) چیست؟
بر خلاف حسابداری عمومی یا حسابداری مالی، حسابداری بهای تمام شده یک سیستم داخلی و متمرکز بر شرکت است که برای اجرای کنترل‌های هزینه استفاده می‌شود. حسابداری صنعتی می‌تواند بسیار انعطاف پذیرتر و خاص‌تر باشد، به‌ویژه هنگامی که صحبت از تقسیم هزینه‌ها و ارزیابی موجودی کالا می‌شود. روش‌ها و تکنیک‌های حسابداری بهای تمام شده از شرکتی به شرکت دیگر متفاوت است و می‌تواند کاملاً پیچیده شود. نرم افزار حسابداری صنعتی توسط تیم مدیریت داخلی شرکت برای شناسایی کلیه هزینه‌های متغیر و ثابت مرتبط با فرآیند تولید استفاده می‌شود. ابتدا این هزینه‌ها را به‌صورت جداگانه اندازه‌گیری و ثبت می‌کند، سپس هزینه‌های ورودی را با نتایج خروجی مقایسه می‌کند تا در اندازه‌گیری عملکرد مالی و تصمیم‌گیری‌های آینده در زمینه کسب وکار کمک کند. در واقع، حسابداری بهای تمام شده گزارشی است که ریز تمام هزینه‌ها را از یک هزینه کل به نمایش می‌گذارد. در حسابداری بهای تمام شده انواع مختلفی هزینه وجود دارد که در ادامه بررسی خواهند شد.
اهمیت بهای تمام شده چیست؟
حسابداری صنعتی مشخص می‌کند یک شرکت پول خود را کجا خرج می‌کند، چه میزان درآمد کسب می‌کند و در کجا زیان می‌دهد؛ و منجر به بهبود کنترل‌ها و مدیریت داخلی هزینه‌ها می‌شود. حتی اگر شرکت‌ها نمی‌توانند از ارقام حسابداری بهای تمام شده در صورت‌های مالی خود برای اهداف مالیاتی استفاده کنند ولی برای کنترل‌های داخلی بسیار مهم هستند.
طبقه‌بندی هزینه‌ها بر اساس ارتباط آن‌ها با تولید
در طبقه‌بندی هزینه‌ها بر اساس ارتباط آنان با میزان تولید، علاوه بر مواد اولیه که در تولید محصول به مصرف می‌رسند، هزینه‌هایی که در جهت تغییر شکل مواد اولیه و تبدیل آن به کالای ساخته‌شده به مصرف می‌رسند؛ نیز مورد اهمیت هستند. بنابراین می‌توان هزینه‌ها را به دودسته: هزینه‌های مستقیم و هزینه‌های غیرمستقیم طبقه‌بندی کرد.
هزینه‌های مستقیم : هزینه‌هایی که به‌طور مستقیم در تولید محصول نقش مستقیم دارند را هزینه‌های مستقیم می‌نامند که می‌توان به‌صورت زیر طبقه‌بندی کرد:
مواد مستقیم: مواد اولیه‌ای هستند که به طور مستقیم در تولید محصول به مصرف می‌رسند. آهن، سیمان آجر، گچ و... از جمله مواد مستقیم محسوب می‌شود.
کار یا دستمزد مستقیم: نیروهای انسانی از جمله احتیاجات هر واحد تولید است. به عنوان مثال، کارگران ساختمان در تولید ساختمان نقش مهمی ایفا می‌کنند و دستمزدی که به کارکنان و کارگران واحد تولیدی پرداخت می‌شود از جمله دستمزد مستقیم می‌باشد، که به‌عنوان هزینه مستقیم در نظر گرفته می‌شود.
سایر: در برخی از واحدهای تولیدی علاوه بر مواد اولیه و دستمزد کارکنان موارد دیگری وجود دارند که شامل هزینه مستقیم است. برای مثال، در واحدهای تولیدی ماشین‌هایی که در فرایند تولید و بسته‌بندی استفاده می‌شوند، جزئی از هزینه مستقیم در نظر گرفته می شوند.
هزینه‌های غیرمستقیم یا سربار ساخت
در حسابداری صنعتی هزینه‌های غیرمستقیم و یا سربار ساخت، هزینه‌های ناچیزی هستند که به‌طور مستقیم با محصول ارتباطی ندارند، اما در تولید محصول مؤثر هستند و به صورت زیر دسته‌بندی می‌شوند.
- مواد غیرمستقیم: آن بخش از مواد مصرفی که برای تکمیل کالا ضروری می‌باشند ولی به علت مصرف ناچیز، نمی‌توان آن را به‌عنوان مواد مستقیم مصرفی تولید طبقه‌بندی کرد. مانند: مصرف میخ در ساخت میز و کمد چوبی.
- دستمزد غیرمستقیم: دستمزد غیرمستقیم که در کارخانه‌ها و یا مراکز تولیدی استفاده می‌شود از جمله هزینه‌های غیرمستقیم می‌باشند، که در تولید نقش مهمی را ایفا می‌کنند. مانند: هزینه بیمه کارکنان، ۲۳ % حق کارفرما که در گزارشات تجمیعی نرم‌افزار حقوق و دستمزد قابل‌مشاهده بوده و لحاظ کردن آن در حسابداری تولیدی دارای اهمیت است.
- سایر: سایر هزینه‌های موجود در واحدهای تولیدی که به‌صورت غیرمستقیم در تولید محصولات مؤثر هستند. مانند، هزینه سرویس و نگهداری سالانه دستگاه‌های واحدهای تولیدی.
طبقه‌بندی هزینه‌ها بر اساس حجم تولید
در حسابداری بهای تمام شده هزینه‌ها با توجه به حجم تولید در یک بازه زمانی مشخص، ممکن است ثابت باشند. مانند، اجاره کارگاه‌ها. هزینه‌ها بر اساس حجم تولید به‌صورت زیر تقسیم‌بندی می‌شوند.
- هزینه‌های ثابت: هزینه‌هایی که همواره در حسابداری تولیدی لحاظ می‌گردند و وابسته به سطح تولید نبوده و با نرخ ثابت ماهانه مستهلک می‌شوند. هزینه هایی مانند: هزینه اجاره کارگاه تولیدی، حقوق کارکنان و... .
- هزینه‌های متغیر: هزینه‌هایی که به‌صورت مستقیم با تولید محصولات در ارتباط بوده و مرتبط با سطح تولید شرکت است و با افزایش تولید محصول، هزینه‌ها افزایش و با کاهش تولید محصول، هزینه‌ها کاهش می‌یابد. مانند، مواد اولیه که در تولید به مصرف می‌رسند، که این هزینه‌ها همواره متغیر و وابسته به مقدار تولید محصول می‌باشند.
- هزینه‌های نیمه متغیر: این دسته از هزینه‌ها می‌توانند ثابت، متغیر و وابسته به مقدار تولید باشند. به‌عنوان مثال، بسیاری از کارکنان بخش تولیدی علاوه بر دستمزد ثابت خود، به میزان فروش کالاهای تولیدی نیز دستمزد دریافت می‌نمایند، که این نوع هزینه هم به‌صورت ثابت و هم متغیر می‌باشد.
طبقه‌بندی هزینه‌ها بر اساس رفتار
در این نوع طبقه‌بندی مشخص می‌شود که هزینه‌ها در مقابل تغییرات تولید، چه رفتاری از خود نشان می‌دهند. در حسابداری بهای تمام شده هزینه‌ها بر اساس رفتار به‌صورت زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
- هزینه‌های ثابت: هزینه‌هایی که بدون توجه به تغییرات حجم تولید در دامنه معین از تولید بدون تغییر هستند. مانند، هزینه استهلاک، هزینه بیمه، هزینه اجاره، عوارض و ... . هر اندازه تولید بیشتر باشد، هزینه‌های ثابت تولید در یک دامنه معین برای هر واحد کمتر خواهد بود. در واقع هزینه ثابت هر واحد برابر است با هزینه ثابت تقسیم بر میزان تولید.
- هزینه‌های متغیر: هزینه‌هایی هستند که با تغییر در سطح تولید، تغییر می‌یابند. هزینه‌های متغیر در سطح کل تولید متغیر ولی در سطح هر واحد ثابت است.