مجموعه معابد خاجوراهو ، نمونه‌ای فوق‌العاده از این بناهای تاریخی و مذهبی است که با معماری‌های زیبا و مجسمه‌های هنرمندانه و عجیب و غریب، داستان‌ها و افسانه‌های بی‌شماری را به تصویر می‌کشد. داستان‌هایی جذاب و شنیدنی که بازدیدکنندگان را با فرهنگ و تفکرات مردمان باستان آشنا می‌سازد. سفرزون می‌خواهد شما را به این مجموعهی تاریخی ببرد تا با زیبایی‌های آن بیشتر آشنا شوید. پس با ما همراه باشید.
هندوستان، تاریخی بسیار کهن دارد و ظهور اولین تمدن‌ها در آن، به حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این تاریخِ غنی باعث شده که هند، موزه‌ای به وسعت یک کشور باشد! از شمال تا جنوب و از شرق تا غربِ این سرزمین، آثار باستانی شگفت‌انگیز و معرکه‌ای وجود دارد که تاریخ ساخت برخی از آن‌ها به چندین قرن پیش از میلاد می‌رسد. از ویژگی‌های شاخص این کشور تنوع ادیان، وجود مذاهب فراوان و باور عمیق مردم به آیین‌هایشان است. این باورها ریشه در تاریخ دارد و از گذشته‌های دور، از اهمیت و جایگاه بسیار بالایی در زندگی مردمان هند برخوردار بوده است. وجود معابد تاریخی در نقاط مختلف هندوستان این مسأله را اثبات می‌کند.
موقعیت مکانی
معابد تاریخی خاجوراهو در مجاورت دهکده‌ای کوچک و زیبا به همین نام، در قسمت مرکزی هند، ایالت مادیا پرادش، بخش چاتراپور و در سواحل یکی از انشعاب‌های رودخانه‌ی کِن قرار دارند. این دهکده در فاصله‌ی ۶۳۵ کیلومتری جنوب شرقی دهلی نو، پایتخت هند، واقع شده است.
نگاهی به تاریخچه‌ی مجموعه
ایالت مادیا پرادش، در طول تاریخ هند، منطقه‌ای با اهمیت بوده و از این رو آثار فراوانی از اعصار مختلف در آن باقی مانده است. این معابد از زیباترین و مهم‌ترین بناهای تاریخی ایالت مادیا پرادش و از بهترین آثار به جا مانده از قرون وسطی در هند هستند که نمایشی بی‌بدیل از هنر معماری، خلاقیت و تخیل مردمان گذشته‌اند.
بیشتر این معابد در سال‌های ۹۵۰ تا ۱۱۵۰ میلادی توسط حاکمان سلسله‌ی چاندلا ساخته شد. در این زمان، امپراتوری چاندلا در اوج قدرت خود قرار داشت. ساخت معابد در میان پادشاهان این سلسله یک سنت بود، به گونه‌ای که گفته می‌شود هر پادشاه، دست کم یک معبد در زمان حکومت خود بنا کرده است. فرمانروایان چاندلا همواره در تلاش بودند که فعالیت‌های سیاسی خود را از امور مذهبی و فرهنگی جدا کنند. آن‌ها این منطقه را به عنوان پایتخت مذهبی و ماهوبا، که در فاصله‌ی ۶۰ کیلومتری آن قرار داشت را به عنوان پایتخت سیاسی خود برگزیدند.
پس از سقوط سلسله‌ی چاندلا در سال ۱۱۵۰ میلادی، تاخت و تازهای فراوانی به این بخش صورت گرفت و ساکنان آن برای جلوگیری از ویرانی بیشتر معابد، خارج شدن از مرکز توجه و در امان ماندن خودشان، به طور کامل منطقه را ترک کردند. در قرن‌های ۱۳ تا ۱۸ میلادی، معبدها در پوشش جنگلی انبوهی پنهان شده بودند تا اینکه در سال ۱۸۳۸، یک افسر بریتانیایی به نام بِرت، تصادفاً به اطلاعاتی دست یافت که منجر به کشف دوباره‌ی آن‌ها در دل جنگل‌های منطقه شد.
آشنایی بیشتر با این مجموعهی تاریخی
خاجوراهوی کوچک امروز، در دوران باستان، شهری بزرگ و با شکوه بود. شهری با معماری خیره‌کننده، دارای معابد فراوان، که در هر نقطه از آن، مجسمه‌هایی حیرت‌انگیز خودنمایی می‌کرد. این مجسمه‌های سنگی، هنر دست استادانی ماهر در قرون وسطی بوده است. آثار این شهر بزرگ باستانی، هنوز هم به صورت خرابه‌هایی در محدوده‌ای به مساحت ۲۱ کیلومتر مربع وجود دارد. بر اساس روایات محلی، این مجموعه در ابتدا شامل ۸۵ معبد بوده که تنها ۲۲ نمونه از آن باقی مانده است. در تمامی اسامی که در کتب باستانی به این ناحیه نسبت داده شده، واژه‌ی «خاجور» یا «کاجور» (به معنی خرما) دیده می‌شود و این کلمه نشان از وجود درختان نخل در منطقه دارد. همچنین گفته می‌شود که در گذشته تمام شهر با دیوارهایی محصور شده بود و ۸ دروازه‌ی ورود و خروج وجود داشت که دو درخت خرما در دو سوی هر دروازه به چشم می‌خورد.
این مجموعهی باستانی در سال ۱۹۸۶ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
هنر معماری، سنگ‌تراشی و مجسمه‌سازی در معابد خاجوراهو
در ساخت همه‌ی معابد، از سبکی متداول در معماری شمال هند، به نام ناگارا استفاده شده است. تمامی ساختمان‌ها با تبعیت از الگوی معماری معابد هندو و بکارگیریِ یک طرح هندسیِ شبکه‌ای به نام واستو-پوروشا-ماندالا بنا شده‌اند. اغلب دارای یک ساختمان اصلی و چند سازه‌ی کوچک‌تر فرعی در اطراف خود هستند که تمام آن‌ها بر روی سکوهای عظیم سنگی قرار گرفته‌اند. مناره‌های ساختمان‌ها را با قرار دادن بلوک‌های سنگی بر فراز ۴ ستون اصلی و سپس پر کردن بینِ آن‌ها با بلوک‌های سنگی دیگر ایجاد کرده‌اند. ستون‌های افقی و عمودی، از تخته سنگ‌های بزرگ ساخته شده است. در ایجاد کمان‌ها و طاق‌ها از تکنیک پتکین بهره گرفته‌اند. هر بخش از معماری بناها، یک جنبه‌ی سمبولیک داشته و به اعتقادات رایج در آیین‌های هندو و جین اشاره دارد. به جز یکی از معبدها، بقیه به سمت شرق ساخته شده‌اند و درگاه ورودی آن‌ها نیز در همین جهت قرار دارد.
سنگ‌های به کار رفته در معابد از نوع ماسه‌سنگ و به رنگ‌های زرد کمرنگ، صورتی و قهوه‌ای هستند. تنها ۴ معبد با سنگ گرانیت ساخته شده است. مجسمه‌سازان قرون وسطی به این دلیل از ماسه‌سنگ‌ها استفاده کرده‌اند که نسبت به گرانیت نرم‌تر بوده و تراشیدن آن آسان‌تر است. نقوش سنگی خاجوراهو با ترتیب خاصی در کنار هم حجاری شده‌اند تا همچون واژه‌های تشکیل دهنده‌ی جملات، روایتگر داستان‌های مختلفی باشند. مجسمه‌ها و نقوش برجسته‌س سنگیِ این مجموعه پنچ مضمون کلی را در بر می‌گیرند که عبارتند از: ۱-مذهبی ۲- خانواده، مریدان و خدمت‌گزاران ۳-زیبارویان بهشتی ۴-حیوانات و گونه‌های دیگر ۵- بخش‌های متفرقه همچون نوازندگان، استاد و شاگردان و … .
معابد تاریخی خاجوراهو
این معابد که متعلق به دو مذهب هندو و جین هستند، در سه بخش مجزای غربی، شرقی و جنوبی ساخته شده‌اند و گروه غربی، بزرگ‌ترین و بهترینِ آن‌هاست. توازن درستی بین معماری و مجسمه‌سازی بناها دیده می‌شود. دیوارهای خارجی و داخلی ساختمان‌ها پوشیده از نقوش برجسته و مجسمه‌های زیباست که بخش زیادی از آن‌ها در نماهای خارجی، عشق شهوانی را به تصویر می‌کشند. در ادامه به چند مورد از بهترین و محبوب‌ترین معابد این مجموعه اشاره خواهیم نمود.
معبد لاکشمَنا (Lakshmana)
یکی از اولین و بزرگ‌ترین معابد ساخته شده در خاجوراهو است که در سال ۹۵۴ میلادی، توسط یاشووارمان، هفتمین پادشاه چاندلا بنا شد. جزء معابد ضلع غربی بوده و به ویشنو(خدای هندو) تعلق دارد. این بنا بسیار متفاوت از سایر معابد مجموعه است. ۴ معبد فرعی در چهار گوشه‌اش وجود دارد و ساختمانی اصلی همچون غولی سنگی در وسط آن‌ها خودنمایی می‌کند. .لاکشمن تنها یک در ورودی دارد که رو به شرق باز می‌شود و نمای جلویی ساختمان نیز در همین جهت است. در این بنا، تمامی مؤلفه‌های معماری معابد هندو دیده می‌شود. سطوح بیرونی ساختمان مملو از شاهکارهای مجسمه‌سازی است. مجسمه‌هایی که بخشی از آن‌ها روایتگر داستان‌های شاهانه و مذهبی بوده و بخش دیگر لذت‌های جسمی را به تصویر می‌کشند.
چاوسات یوگینی (Chausath Yogini)
قدیمی‌ترین معبد این مجموعهی تاریخی است که به بخش غربی تعلق دارد. در سال ۸۲۰ میلادی بنا شد و مربوط به الهه‌ی کالی(الهه‌ی خشم و خشونت) است. نام آن از دو واژه‌ی چاوسات(به معنی ۶۴) و یوگینی (به معنی راهبان زن) تشکیل شده و اشاره به ۶۴ راهبی دارد که به این الهه‌ی خشمگین خدمت می‌کنند. ساختمان معبد را به شکل حیاطی که توسط ۶۴ معبد کوچک احاطه شده، ساخته بودند، که امروزه تنها ۳۵ عدد از آن‌ها باقی مانده است. در ساخت آن از سنگ‌های گرانیت استفاده نموده‌اند و بر خلاف سایر معابد خاجوراهو که به شکل شمال-جنوب ساخته شده‌اند، این معبد به صورت شمال شرقی-جنوب غربی بنا شده است. بسیاری از مجسمه‌ها و تندیس‌های این بخش از بین رفته‌اند.
پارسوانات (Parsvanath)
در گروهِ معابد شرقی قرار دارد و بزرگ‌ترین معبد آیین جین در این مجموعه و یکی از بزرگ‌ترین و بهترین معابد جین در هند است. ساخت آن به اواسط قرن دهم میلادی باز می‌گردد و طرح بسیار ساده‌ای دارد. نکته‌ی جالب این معبد، وجود نوشته‌های مقدس در ابعاد مینیاتوری و کوچک در خلوتگاه داخلی و جایگاه پارسوانات است. با وجود اینکه پارسوانات معبدی مربوط به آیین جین است اما پیکره‌ها و مجسمه‌های هندویی فراوانی، به ویژه در نمای بیرونی آن مشاهده می‌شود. بخش زیادی از نقوشِ برجسته‌ی سنگی آن، به آپساراس(نمادی از روح زنانه‌ی ابرها و آب‌ها) اختصاص دارد. جزئیات سنگ‌تراشی‌ها و مجسمه‌ها واقعاً حیرت‌انگیز بوده و حتی بافت لباس زنان نیز در آن نشان داده شده است.
این معبد نیز در بخش شرقی خاجوراهو قرار دارد و یکی از معابد مشهور آیین جین است که در اواخر قرن ۱۱ ساخته شد. ساختمان آن نسبتاً کوچک، اما به لحاظ حجاری‌ها و سنگ‌تراشی‌ها بسیار غنی است. مناره‌ی سنگی یکپارچه‌ی آن مملو از نقش و نگارهای برجسته‌ی سنگی و زیبا از الهه‌ها و خدایان هندو و جین است. از جذاب‌ترین بخش‌های آن، مجسمه‌ی آدینات است که در حالت نیلوفری(شکلی از نشستن برای مراقبه) قرار دارد. اگرچه بسیاری از بخش‌های معبد ویران شده و جلال و شکوه سابق خود را ندارد اما هنوز هم سرشار از زیبایی و رمز و راز است.
چیتراگوپتا (Chitragupta)
معبدی در مجموعهی غربی که به سوریا- خدای خورشید در آیین هندو- اختصاص دارد و به همین دلیل به سمت شرق ساخته شده است. هنگامی که وارد معبد می‌شوید، مجسمه‌ای یک و نیم متری از سوریا را می‌بینید که سوار بر ارابه‌ای با ۷ اسب، در آسمان حرکت می‌کند. از دیگر حجاری‌های برجسته و خاص این معبد، ثمثالی از ویشنو با ۱۰ سر است که ۹ سَر به زندگی گذشته و یکی از آن‌ها به زندگی آینده‌ی او اشاره دارد. نقش برجسته‌های زیادی از صحنه‌های نبرد حیوانات نیز در این معبد مشاهده می‌شود. نقوش سنگی نظیر گروه‌های سلطتنی، رقص‌های شادمانه و سنگ‌تراشان در حال کار، نشان‌دهنده‌ی زندگی پر رونق و با نشاط مردم در زمان حکومت چاندلا است.
روش‌های دسترسی به مجموعه
مسافرت به این مجموعهی تاریخی از چندین روش امکان پذیر است:
جاده: خاجوراهو مسیر ارتباطی خوبی با شهرهای بزرگ هند دارد و در هر شهری که باشید می‌توانید به راحتی خود را با ماشین و از طریق جاده به این منطقه برسانید.
خطوط ریلی: نزدیک‌ترین ایستگاه قطار در فاصله‌ی ۵ کیلومتری معابد قرار دارد. متأسفانه این ایستگاه دسترسی مناسبی به شهرهای بزرگ ندارد و گردشگران معمولاً ابتدا از طریق قطار به ایستگاه‌های سانتا جانسی و کاتنی در فاصله‌ی ۱۳۰ تا ۲۰۰ کیلومتری خاجوراهو می‌روند و مسیر باقی مانده را با تاکسی یا وسایل نقلیه‌ی دیگر طی می‌کنند.
خطوط هوایی: در فاصله‌ی حدود ۸ کیلومتری از معابد، فرودگاه کوچکی واقع شده است که تنها از شهرهای دهلی و واراناسی پرواز دارد. همچنین می‌توانید با هواپیما از شهرهای بمبئی، حیدر آباد و ایندور به فرودگاه جبلپور در ۲۷۰ کیلومتری خاجوراهو بروید و برای ادامه‌ی مسیر سوار تاکسی شوید.