سرگذشت ایران با نام همدان گره خورده است و به هر کجای تاریخ که بنگریم، این شهر چون الماسی در آن می‌درخشد. شهر همدان از حدود ۳ هزار سال پیش، همزمان با استقرار مادها و بر تخت نشستن اولین پادشاه ماد یعنی دیاکو، تا به امروز، امپراتوری‌ها، شاهان و مردمان بسیاری را به خود دیده است. مردمانی که هر یک، بناهایی در این سرزمین ساختند و به زندگی و حکومت در آن پرداختند. بناهایی که برخی از آن‌ها تا به امروز هم باقی مانده است. این آثار تاریخی کهن، همدان را به یکی از قطب‌های مهم گردشگری ایران تبدیل کرده و سبب شده هر ساله گردشگران خارجی و داخلی زیادی از آن دیدن کنند. امروز به سراغ گنبد علویان همدان می‌رویم.حال از شما دعوت می‌کنیم تا با ما به گنبد علویان همدان بیایید. از بناهای ممتاز و برجسته‌ی معماری اسلامی، که تزئینات زیبا و دلنشینش شما را متحیر خواهد ساخت. گچ‌بری‌ها و آجرکاری‌هایی که ویژگی‌های شاخص و برجسته‌ی بنا هستند و آن را در نوع خود، خاص، متمایز و شگفت‌انگیز ساخته‌اند. سفرزون شما را به این بنای تاریخی می‌برد تا زیبایی‌های آن را به شما بشناساند.
موقعیت مکانی گنبد علویان
ساختمان تاریخی گنبد علویان در شمال غرب همدان، چهار باغ علویان، بلوار علویان -که بین میدان امامزاده عبدالله و میدان عین‌القضات همدانی قرار گرفته- واقع شده است. این بنا به تپه‌ی باستانی هگمتانه نیز نزدیک بوده و در فاصله‌ی ۸۰۰ متریِ غرب آن قرار دارد که با یک پیاده روی ده دقیقه‌ای می‌توانید به آنجا بروید.
در مورد تاریخچه‌ی بنا
گنبد علویان یکی از با ارزش‌ترین و بهترین آثار تاریخی همدان به شمار می‌رود و در میان بناهای تاریخی ایران نیز اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد. این سازه‌ی قدیمی مربوط به دوره‌ی اسلامی است، اما زمان دقیق احداث بنا مشخص نیست؛ زیرا هیچ کتیبه‌ای که بیان‌کننده‌ی تاریخ ساخت یا نام سازنده‌ی آن باشد، یافت نشده است. با این وجود، آثار و نشانه‌هایی در متون تاریخی و خود بنا وجود دارند که حدس و گمان‌هایی را در مورد قدمت آن برمی‌انگیزد. گروهی از پژوهشگران آن را به دوره‌ی سلجوقی نسبت می‌دهند و برخی دیگر این اثر تاریخی را متعلق به دوره‌ی ایلخانی می‌دانند، زیرا سبک‌های معماری و تزئینات رایجِ هر دو دوره‌ی تاریخی، در بنا دیده می‌شود. اما بیشترِ سنگینی وزنه‌ی نظرات محققان، به سمت اواخر دوره‌ی سلجوقیان و قرن ششم هجری قمری است.
متن‌های تاریخی آشکار می‌سازند که این بنا در ابتدا یک مسجد یا خانقاه بود، که توسط خاندان معروف علویان در همدان احداث گردید. مدتی بعد در زیرزمین آن سردابه‌ای ایجاد شد و به آرامگاه و مقبره‌ی بزرگان و اعضای این خاندان تبدیل گشت. خاندانی که از قرن سوم تا ششم هجری قمری بر شهر همدان حکمرانی می‌کردند.
گنبد علویان همدان در رده‌ی بناهای آرامگاهی قرار دارد. گفته می‌شود که دو یا چند نفر از اعضای خانواده‌ی علویان در آن دفن شده‌اند، اما اطلاعاتی در مورد هویت دقیق این اشخاص وجود ندارد.
چرا این بنای بدون گنبد با نام گنبد علویان شناخته می‌شود؟
ساختمان اولیه‌ی بنا، گنبدی داشت که با گذر زمان، بر اثر باد و باران و رویدادهای طبیعی دیگر ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. بنابرین کلمه‌ی گنبد، نشان از شکل ابتدایی بنا دارد. طی مرمتی که در سال ۱۳۱۷ انجام گرفت، سقفی از جنس چوب و به صورت شیروانی بر روی این بنای تاریخی ایجاد کردند. از طرف دیگر، به خاک سپرده شدن تعدادی از اعضای خاندان علوی در این آرامگاه، و مرتبه و احترامی که سادات در میان مردم همدان دارند، باعث شده که نام آن را «گنبد علویان» بگذارند.
جزئیاتی دیگر از زیبایی‌های گنبد علویان همدان
پس‌زمینه‌ی طاق‌نماهایی که در نماهای شرق، جنوب و غرب گنبد علویان قرار دارند، با آجرکاری‌های زیبا و طرح‌های کم‌نظیر هندسی همچون چلیپا (یا صلیب شکسته که به صورت دو خط عمود بر هم و متقاطع است) و نقش‌های کلیدی شکل پوشانده شده‌اند. یک کتیبه‌ی آجری دور تا دور بخش‌های بالایی اضلاع خارجی را در بر گرفته است. در این کتیبه آیاتی از قرآن به خط کوفی نوشته شده که از سمت راستِ نمای شمالی شروع شده و پس از گذشتن از نماهای شرقی، جنوبی و غربی، در سمت چپِ نمای شمالی به پایان می‌رسد. متأسفانه بیشتر قسمت‌های این کتیبه از بین رفته است.
ضلع شمالی گنبد علویان نیز علاوه بر تزئینات آجرکاری زیبا و کتیبه‌هایی که با آجرهای سفالی ساخته شده‌اند و ترسیم‌کننده‌ی آیاتی از قرآن به خط کوفی هستند، گچ‌بری‌های ظریف و پر نقش و نگاری نیز مشاهده می‌شود.
هنگامی که قدم به داخل ساختمان می‌گذارید، متوجه خواهید شد که تمام فضا، پوشیده از گچ‌بری‌های ریز نقش و زیباست. نقوش و طرح‌های گوناگون هندسیِ ساده و متداخل (که گاهی به شکل گل‌های چند پر و طرح‌های ستاره‌ای در آمده‌اند)؛ اسلیمی؛ گل و بوته‌ای و همچنین کتیبه‌هایی به خط‌های کوفی، نسخ و ثلث از مضامین اصلی گچ‌بری‌های گنبد علویان همدان هستند. این گچ‌بری‌های متنوع از چنان ظرافتی برخوردارند که شما را به شگفتی وا می‌دارند و چیره‌دستی و ذهن خلاق هنرمندان آن را به رخ می‌کشند. گچ‌بری‌ها در محرابِ ضلع جنوبی به اوج زیبایی خود می‌رسند و می‌توانند شما را میخکوب و محو پیچیدگی‌های خود نمایند.