مقدمه
اولین و مهمترین مهارت، خودآگاهی (خودشناسی) می باشد. اهمیت خودشناسی و خودآگاهی در زندگی انسان آن قدر مهم است که در عرفان و حتی در ادبیات نیز به آن توجه فراوانی شده است. حدیث معروف ” من عرف نفسه، فقد عرف ربه ” (هر کس خود را بشناسد، پروردگار خود را شناخته است) اهمیت این موضوع را به خوبی نشان می دهد. در ادبیات و در اشعار شاعران مختلف نیز این موضوع منعکس شده است. مولانا در این زمینه شعری با این مضمون سروده است :
در زمین دیگران خانه مکن
کار خود کن، کار بیگانه مکن
ای تو در پیکار خود را باخته
دیگران را تو ز خود نشناخته
خودآگاهی چیست؟
خودآگاهی دانش و درکی است که هر فرد از خودش دارد. در واقع کسب تصویری واضح و شفاف از ارزش‌ها، نگرش‌ها، نیازها، علایق، اهداف و اولویت‌ها است. بنابراین خود آگاهی اطلاع یافتن از حس‌های ورودی، افکار و عواطف خویش است. این مفهوم بسیار نزدیک به مفهوم خود شناسی است. افراد با داشتن این مهارت می‌توانند ویژگی‌های اخلاقی‌شان را به راحتی بیان کنند. به طور کلی احساس رضایت از زندگی، ارتباط تنگاتنگی با خودآگاهی فرد دارد. واضح است که کسب این مهارت به سلامت و بهداشت روان انسان بسیار کمک می‌کند. بسیاری از تعارضات درونی، افکار منفی، ترس‌ها و اضطراب‌های مبهم ناشی از نداشتن خودآگاهی است. با این مهارت می‌توانید از نیازها و اهداف واقعی خود مطلع شوید.
محققان برای اینکه مشخص کنند کودکان و حیوانات خودآگاه‌اند یا خیر، شیوه‌ی جالبی دارند: هنگام خواب یا بیهوشی، نقطه‌ی قرمزی روی پیشانی کودک یا حیوان می‌گذارند و سپس آنها را کنار آینه قرار می‌دهند. سپس منتظر می‌مانند تا ببینند هنگامی که فرد موردمطالعه بیدار می‌شود و در آینه نگاه می‌کند، چه واکنشی نشان می‌دهد: اگر به‌جای لمس نقطه‌ی روی صورت‌شان در آینه، به نقطه‌ی قرمز روی پیشانی‌شان دست بزنند، آنگاه مشخص می‌شود خودآگاه‌اند. دلیلش این است که دست‌زدن به نقطه‌ی روی صورت نشان می‌دهد متوجه‌اند که دارند به تصویر خودشان نگاه می‌کنند.
واضح است که وقتی به آینه نگاه می‌کنید، فورا خودتان را تشخیص می‌دهید. اما شخصی را که آینه به شما نشان می‌دهد، واقعا چقدر خوب می‌شناسید؟
آیا تابه‌حال چنین سؤالاتی از خود پرسیده‌اید؟
- من کیستم؟
- ارزش‌ها و شایستگی‌های من کدام‌اند؟
- چه چیزهایی را در خود دوست ندارم؟
- افکار و باورهای من چیست؟
- ازنظر دیگران چطور انسانی هستم؟
- آیا واقعاً خودم را دوست دارم؟
- اهداف، رؤیاها و برنامه‌های من برای آینده چیست؟
- و غیره
انواع آگاهی از خود
خود جنسیتی: تصور یا برداشتی است که هرکس از هویت و تمایالت جنسی خود دارد به عبارت دیگر آیا شخص از زن یا مرد بودن خود احساس رضایت دارد ؟
خود اجتماعی: به تصوری که فرد از جایگاه اجتماعی خود دارد گفته می شود که دیگران ما را چگونه می بینند ؟ چگونه در گروهها ظاهر می شویم ؟ در اجتماع چه نقش های باید داشته باشیم؟
خود معنوی: تصور شخص از اعتقاداتش است که معمولا به زندگی ، باورهای مذهبی او معنا می بخشد برای مثال :آیا مذهبی هستیم؟ به زندگی پس از مرگ باور داریم؟
خود تاریک: جنبه ای از خود است که در بر گیرنده اسرار ماست.چون دوست ندایم فاش شود معمولا انرژی زیادی برای مخفی نگه داشتن آن مصرف میکنیم.
خود آرمانی: آن بخش از ماست که می خواهیم به آن برسیم دائم در این فکر هستیم که چگونه به نظر می آئیم با نگاه به زندگی دیگران خودمان را با آنها مقایسه میکنیم پس در ذهن خود تصوری از خود می سازیم که دوست داریم آن باشیم.
خود واقعی: درونی ترین بخش وجودی ماست که آن را به خود می شناسیم ولی افراد محدودی از آن آگاهند ممکن است آن را از دیگران مخفی کنیم چون نگرانیم از اینکه اگر دیگران خود واقعی ما را بشناسند ممکن است علاقه شان را به ما از دست بدهند.
افراد خودآگاه چه ویژگی‌هایی دارند؟
این افراد سعی می کنند تا هنگام گفتگو به جای جواب دادن مداوم و ابراز بیش از اندازه ی خود، گوش کنند. در واقع چنین اشخاصی گوش نمی کنند که جواب دهند بلکه می شنوند تا درک کنند.
افرادی که از خودآگاهی بالایی برخوردار هستند، نسبت به احوالات و هیجانات خود توجه بیشتری دارند. آن ها به طور مداوم الگو های فکری خود را رصد کرده و بهبود می بخشند. در واقع کنجکاوی آن ها باعث می شود تا الگو های بیشتری را بشناسند؛ در نهایت فهم الگوها منجر به تغییر رفتار آن ها و ایجاد تفکرات جدید می شود.
نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که گاهی اوقات افراد خود کشف این الگوها را به وسیله ی اعمالی مانند انتقاد بیش از اندازه از خود و تخریب کردن توانایی هایشان سرکوب می کنند. این کار باعث می شود تا کنجکاوی شما کاهش یافته و انگیزه تان جهت ایجاد عادت های درست، کم شود.
اگر شما فردی هستید که مدام از خود تخریب می کنید، بهتر است آرام آرام این کار را ترک کنید. الگوهای درونی زیر رفتار های خود را شناخته و با خود مهربان تر باشید. حتی بسیاری از اوقات لازم است تا نحوه ی صحبت کردنتان را با خود تغییر دهید.
این افراد در زمینه های گوناگون برای خود نظام ارزشی تدوین کرده و سعی می کنند تا طبق آن رفتار کنند.
وقتی بازخوردی به آن ها می دهید، این افراد از انتقادی که کرده اید بسیار استقبال می کنند.
تمرین‌های کسب خودآگاهی
برای تقویت خودآگاهی در خود می‌توانید از دیگران بازخورد بگیرید و نقاط ضعف و قوت خود را شناسایی کنید. همچنین استفاده از تست‌های روانشنانی می‌تواند برای شما مفید واقع شود. تفکر درباره افکار غیرارادیتان نیز کمک کننده است.
نکته ای که در آخر لازم است تا به شما گوش زد کنم این است که ذهن مانند یک مخزن نیست که دائماً در حال پرشدن باشد؛ بلکه مثل آتشی است که باید شعله ور شود.