آداب و رسوم شب یلدا
اگر بخواهیم درباره شب یلدا و آداب و رسوم شب یلدا صحبت کنیم؛ ابتدا باید جشن یلدا بپردازیم. جشن یلدا و آداب و رسوم شب یلدا جز جدایی ناپذیر از یکدیگر هستند. آداب و رسوم شب یلدا شامل چند بخش متفاوت میشود. خوردن غذاهای مرسوم هر شهر در ایران، شعر و یا داستان خواندن و رقص و آواز میشود. آداب و رسوم شب یلدا در هر شهر متفاوت است که در ادامه هر کدام را مورد بررسی قرار خواهیم داد. گرفتن فال شب یلدا و یا شاهنامه خوانی از رسوم رایج در شب یلداست که در مراسم‌های مختلف شب یلدا دیده میشود و بین افراد محبوبیت دارد.
آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای ایران
شب یلدا در خراسان
یکی از آیین‌هایی که در شب یلدا در خراسان جنوبی برگزار میشود؛ مراسم کف زدن است. در این مراسم از ریشه‌ی گیاهی به اسم چوبک استفاده میشود. پس از آن که چوبک را در آب خیسانده؛ آن را چند بار جوشانده و در ظرف سفالی بزرگ به اسم تغار می‌ریزند.
سپس مردان و زنان با دسته‌ای از چوب نازک درخت انار که نام آن دسته گز است؛ مایع را تا جایی که به صورت کف درآید به هم می‌زنند و در نهایت آن را با شیره شکر مخلوط می‌کنند. سپس آن را با مغز گردو و پسته تزئین کرده و برای مهمانان می‌برند.
از دیگر آداب و رسوم شب یلدا در خراسان، دید و بازدید و جمع شدن فامیل دور هم است که با خوردن شیرینی و آجیل تا پاسی از شب بیدار مانده و فال شب یلدا می‌گیرند. همچنین بازیهای دسته جمعی مثل گل یا پوچ، بازگویی قصه های قدیمی جزیی از آداب و رسوم شب یلدا محسوب می شود.
شب یلدا در همدان
یکی از مراسم مهم در بین آداب و رسوم شب یلدا، متعلق به همدان است. در همدان خانم خانه قبل از شب یلدا، کرسی خود را با انواعی از خوراکی‌ها، نظیر کشمش، مویز، شانی، هندوانه، تخمه، خربزه و هندوانه تزئین می‌کند. و فال سوزن می‌گیرند. فال سوزن به این صورت است که خانمی مسن که اشعار را از براست؛ شعرهای مختلفی را می‌خواند و دختر بچه‌ای معصوم، روی یک تکه پارچه که تمیز و آب ندیده است؛ سوزن می‌زند. از طرف دیگر، حاضرین در مجلس به هنگام خواندن هر شعر نیت کرده و یک نقطه را روی پارچه‌ها انتخاب می‌کنند و شعر جواب شعر مربوطه را پاسخ نیت خود می‌دانند.
شب یلدا در فارس
در دیار فارس، مردم به مزاج سرد و یا گرم افراد در شب یلدا اهمیتی ویژه می‌دهند در نتیجه معتقدند که افرادی با مزاج سرد باید از گرمی‌ها مثل خرما، رنگینک، انجیر و ارده شیره استفاده کنند و افرادی با مزاج گرم باید از مواد غذایی مثل هندوانه استفاده کنند. همچنین غذای شاخص شب یلدا در فارس، هویج پلو ست و گرفتن فال شب یلدا، جز جدایی ناپذیر از فرهنگ مردمان فارس میباشد.
همچنین آداب و رسوم شب یلدا در فارس شامل جشن گرفتن در سه تاریخ میشود. اولین بخش را چله بزرگ می‌گویند که از اول دی ماه تا تا دهم بهمن است. از دهم بهمن تا اول اسفند را چله کوچک می‌گویند و از اول اسفند تا آخر اسفند را چله پیرزن می‌گویند.
شب یلدا در چهارمحال و بختیاری
یکی از جالب ترین مراسم‌ها در چهارمحال و بختیاری در شب یلدا، پختن نانی به اسم گرده است. در گرده، مهره‌ای آبی را قرار می‌دهند و به هنگام تقسیم نان، در تکه نان هرکس، اگر مهره‌ی آبی باشد؛ آن فرد به عنوان فرد خوش شانس جمع شناخته میشود.
از دیگر مراسم‌های جالب شب یلدا در چهارمحال و بختیاری می‌توان به آب پز کردن کدو تنبل اشاره کرد. بختیاری‌ها معتقدند که کدو تنبل نمادی از خورشید است به همین جهت آب پز کردن و خوردن آن را در شب یلدا را امری خوش یمن می‌دانند.
شب یلدا در کردستان
مراسم شب یلدا در کردستان در خانه پدر خانواده هر خانواده برگزار میشود. چند ماه قبل از زمستان در سنندج، مردم خوشه‌های انگور را در زیر زمین در سایه، نخ کرده و سقف آویزان می‌کنند و به آن آنو می‌گویند غذای معمول شب یلدا در کردستان معمولا دلمه برگ مو و کلم است که به همراه رب انار، شیره انگور، دوغ، ماست و یا پیاز صرف میشود.
شب یلدا در قزوین
آداب و رسوم شب یلدا در قزوین با سایر استان‌ها کمی متفاوت است. در این شهر، آجیل شور شور و شیرین تهیه می‌کنند.از طرف دیگر باسلق که شیرین است را به همراه تخمه شور می‌خورند. خوردن خرمالو و پسته نیز در این شهر در شب یلدا رواج دارد.
یکی از رسم‌های جالب شب یلدا در بین مردم قزوین، مراسم شال انداختن بوده است. در گذشته اگر پسری از دختر خانواده‌ای خوشش می‌آمد در شب چله، شالش را از سقف پشت بام خانه آن دختر آویزان می‌کرد و اگر خانواده دختر تمایل به دادن جواب مثبت داشتند؛ به شال پسر هدیه میبستند.
شب یلدا در گیلان
در گیلان نیز جشن شب یلدا، با رسوم و آئین خاص خود برگزار میشود. یکی از مراسم‌های خاص شب یلدا در این شهر، گرفتن فال هندوانه است و در خانواده‌ای که تازه عروس و یا پسر و دختری باهم نامزد هستند، برای عروس هدیه‌ی شب چله می‌برند البته این رسم در سایر استان‌ها نیز رایج است. در گیلان همراه سایر هدایا ماهی سفید و آجیل نیز به عروس هدیه می‌دهند و بر این باورند که ماهی سفید سبب آمدن برکت به سفره دختر و پسر خواهد شد.
شب یلدا در آذربایجان شرقی
شب یلدا در آذربایجان شرقی نیز با آداب و رسوم خاصی برگزار میشود.در آذربایجان شرقی، شب یلدا همراه با همنشینی در کنار بزرگان فامیل زیر کرسی سپری میشود. همچنین رسم بوده است که در این شب، مسابقات ویژه‌ای همچون تیراندازی و یا اسب سواری برگزار شود.همچنین “تاپماجالارا” یعنی معما و یا “بایاتیلار” یعنی دوبیتی آذری در این شب خوانده میشود.
شب یلدا در لرستان
در لرستان شب یلدا را با عنوان “اول قاره” می‌شناسند. آیین این شب از گذشته تا به امروز سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. یکی از این رسومات برگزاری جشن در پشت بام است به این صورت که افراد به پشت بام رفته و شعر “امشو اول قاره” را می‌خوانند و شالی را به حیاط منزل آویزان می‌کنند و از صاحبخانه می‌خواهند که تنقلات شب یلدا را در شال آن‌ها بریزد. از دیگر رسومات رایج در لرستان گرفتن فال حافظ شب یلدا یا فال شب یلدا است.
شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد
آداب و رسوم شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد نیز مانند سایر استان‌ها، شامل جشن، همنشینی با بزرگان و شب نشینی میشود. البته در کهگیلویه و بویراحمد، آداب و رسوم شب یلدا نسبت به گذشته تغییر چندانی نکرده است. آداب و رسوم شب یلدا در این استان شامل گفتن داستان احمعیل و محمعیل، شاهنامه خوانی، خوردن آجیل و میوه، گرفتن فال حافظ شب یلدا و آیین و جاق ( آتش روشن کردن) میشود.
شب یلدا در کرمان
آداب و رسوم شب یلدا در کرمان نیز با گذشته تفاوت چندانی ندارد و نسل به نسل به آیندگان منتقل شده است در کرمان خانواده در شب یلدا دور یکدیگر جمع شده و با ظرفی از پسته، هندوانه، انارهای دانه سیاه از خود پذیرایی می‌کنند. همچنین کلمپه، اوماچو، قوتو و کماچ نیز در سفره‌ی شب یلدای کرمانی‌ها قرار می‌گیرد. گرفتن فال حافظ شب یلدا نیز در کرمان انجام میشود. در گذشته یکی از آداب و رسوم شب یلدا شامل “چهاربیتو” خوانی و گرفتن فال نخود می‌شده است.
شب یلدا در هرمزگان
آداب و رسوم شب یلدا در هرمزگان نیز بی شباهت به شهرهای دیگر نیست. در این شهر نیز شب یلدا با شب نشینی در کنار بزرگان، خوردن انواع میوه و خوراکی‌های زمستانی و گرفتن فال حافظ شب یلدا سپری میشود. همچنین در این شب، نان رگاگ، سیلک و تومشی پخته میشود. غذاهایی همچون قلیه ماهی، ماهی برشته و ماهی روی تابه‌ای در سفره‌های یلدایی مردم هرمزگان آورده میشود.
