سلسله قاجاریه


با جلوس آغا محمدخان قاجار در سال 1169 هجری شمسی سلسله قاجاریه تأسیس و تا سال 1304 که احمد شاه عزل گردید به مدت یکصد و سی و پنج سال ، هفت تن از شاهان قاجار در ایران حکومت کردند. کشور ایران در عهد قاجاریه از نظر وسعت تقریباً یک و نیم برابر ایران امروزی بوده و شهرهایی از قبیل هرات و قندهار از طرف شرق و ایروان و باکو و تفلیس از سمت شمال تحت حکومت ایران قرار داشت . در عصر آغامحمد خان مرزها تثبیت شده بود لکن در زمان جانشین وی کشور دستخوش حوادث تلخی گردید. مدعیان حکومت از هر طرف سر به شورش برداشتندکه فتحعلی شاه تا حدودی موفق به سرکوب مخالفین شد ولی به علت ضعف شاه قاجار دول بیگانه چشم طمع به ایران دوختند و جنگهایی بین ایران ـ روس و ایران ـ عثمانی در زمان فتحعلی شاه واقع شد و شاه قاجار با امضای دو عهدنامه ننگین گلستان و ترکمانچای قسمتی از خاک ایران را به بیگانگان واگذار نمود. بعد از فتحعلی شاه ، محمد شاه به مدت 14 سال ، ناصرالدین شاه 50 سال ، مظفرالدین شاه 10 سال ، محمدعلی شاه 3 سال و احمدشاه 17 سال حکومت ایران را در دست داشتند .

در اواخر حکومت قاجاریان مخالفت ها و مبارزات مردمی به تدریج برعلیه حاکمان قاجار آغاز شد در سال 1273 ناصرالدین شاه به دست میرزارضاکرمانی به قتل رسید و مظفرالدین شاه به جای پدر نشست و خواست همچون پدر خویش با اعمال خشونت مانع از بروز عکس العمل مردم شود و بدین منظور امین السلطان را عزل و اداره کشور را به عین الدوله سپرد. خشونت عین الدوله و فقر عمومی و رکود شدید اقتصادی و دخالت های بیگانگان در امور کشور باعث گردید مردم بر علیه نظام استبداد دست به اقداماتی زنند. آیت الله طباطبایی با جمیعتی حدود دو هزار نفر به عنوان اعتراض به شهر ری عزیمت و در حرم حضرت عبدالعظیم به بست نشستند و شاه قول مساعد داد که به خواست های مردم عمل کند ولی عین الدوله هرگز به اجرای درخواست های مردم تن نداد و بیش از پیش سختگیری نمود و با ایجاد ترس و وحشت و دستگیری علما خواست شورش مردمی را سرکوب کند.

سختگیری عین الدوله کاری از پیش نبرد و روحانیون و علما از تهران به سوی قم حرکت کردند که هجرت علما به قم باعث اعتراضات پراکنده در شهرهای مختلف گردید و در نتیجه مظفرالدین شاه به خواسته مردم تن داده ، عین الدوله را عزل و مشیر الدوله را به جای وی منصوب نمود و فرمان تأسیس دارالشوری را صادر کرد . به دنبال آن ، علما با عزت و احترام به تهران برگردانده شدند ، انتخابات مجلس انجام و مجلس شورای ملی افتتاح گردید . قانون اساسی تنظیم و به امضاء مظفرالدین شاه رسید ده روز بعد از امضاء قانون اساسی مظفرالدین شاه درگذشت و محمدعلی شاه به جایش نشست . او پس از رسیدن به سلطنت تلاش های گسترده ای را در جهت نابودی مشروطیت انجام داد ، علناً از امضاء متمم قانون اساسی خودداری کرد و میرزاعلی اصغرخان امین السلطان را که از مخالفین سرسخت مشروطیت بود به صدارت منصوب نمود .

امین السلطان توسط فدائیان ملت ترور شد و به دنبال آن شاه به حمایت از مشروطیت سوگند یاد کرد. چند روز بعد محمد علی شاه مورد سوء قصد قرار گرفت ولی جان سالم بدر برد و لکن این سوء قصد بهانه ای برای سرکوب مشروطه خواهان گردید و بدنبال آن شاه مجلس را به توپ بست ، گروهی را کشت و عده ای را تبعید کرد و تعدادی از نمایندگان به سفارت انگلیس پناهنده شدند و بدین صورت مجلس منحل و استبداد دوباره حاکم شد .

با سرکوب مشروطه خواهان در تهران ، قیام های مردمی در شهرستان ها شدت گرفت و مبارزان آزادی خواه از سراسر کشور به ویژه از گیلان به رهبری محمد ولی خان تنکابنی و از جنوب به رهبری علی قلی خان برای فتح تهران حرکت کردند ، چند ماه بعد تهران سقوط کرد و محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد . مردم مبارز تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان در تبریز درگیر بودند که بعد از فتح تهران به پایتخت فراخوانده شدند . فاتحان تهران احمد میرزا فرزند 12 ساله محمدعلی شاه را به سلطنت برگزیده و اداره کشور را به دست هیأت مدیره موقت سپردند . در این مدت میرزا ابوالقاسم خان ملقب به نایب السلطنه تا رسیدن احمد شاه به سن بلوغ بر ایران حکومت نمود . احمدشاه پنج سال بعد در 1292 رسماً تاجگذاری کرد.

در این زمان به خاطر ضعف دولت مرکزی ، ایران به سه منطقه (تحت نفوذ روس ـ تحت نفوذ انگلیس و منطقه بیطرف ) تقسیم شده بود . بدنبال انقلاب روسیه ، قوای روس از ایران خارج شدند ؛ جنگ جهانی اول انگلیس را دچار رکود اقتصادی کرد و ضعف مالی انگلیس و ترس از نفوذ کمونیسم در ایران ، آن کشور را بر آن ساخت دست به ایجاد حکومت مرکزی وابسته زند که ابتدا دست انگلیس از آستین سید ضیاءالدین طباطبایی درآمد و کودتای سیاه را تدارک دید .

بعد از سید ضیاء ، قوام السلطنه و بعد از او مشیرالدوله و بعدها مستوفی الممالک به نخست وزیری منصوب شدند در سال 1302 احمد شاه رضا پهلوی را به نخست وزیری منصوب و خود به قصد اروپا از کشور خارج شد رضا پهلوی در غیاب احمد شاه به تثبیت موقعیت خود پرداخت و در آبان 1304 طی ماده واحده ای که در مجلس به تصویب رسید احمد شاه از سلطنت خلع و حکومت از قاجاریه به پهلوی منتقل گردید و بدینوسیله سلسله قاجاریه منقرض و دوره پهلوی آغاز شد.