فَلَمْ یَقْنَعْ هَمَّامٌ بِهَذَا الْقَوْلِ حَتَّی عَزَمَ عَلَیْهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ(ص)؛ همّام با این پاسخ قانع نشد تا آنکه حضرت را سوگند داد یا قصد کرد، پس آن بزرگوار شکر و سپاس الهیّ بجا آورد و بر پیغمبر(ص) درود فرستاد.
در این عبارت سه نکته قابل تأمل است:
نکته اول: برخی از مترجمین و شارحین فعل «عَزَمَ» را سوگند داد، ترجمه کرده اند. عزم، اگر با حرف جر علی، بیان شده باشد معنی سوگند دادن می دهد. مرحوم دهخدا هم به نقل از منتهی الارب و اقرب الموارد، سوگند دادن را یکی از معانی عزم دانسته و مثال آورده است: عزم فلان علی الرجل یعنی آن مرد را سوگند داد.
سوگند، اقرار و اعترافی است که گوینده، خدا، شخص یا چیز بزرگ و مهمی را شاهد می گیرد. مانند قسم به خدا، قسم به پیغمبر، به قرآن قسم و قسم به روح پدرم و...
در دین مبین اسلام، سوگند و قسم از جایگاه خاصی برخوردار می باشد. در قرآن مجید سوگندهای بسیاری نقل شده است و خداوند با این سوگندها ارزش و اهمیت موضوعی را تبیین فرموده است. در حوزه قضایی و فقه اسلامی هم سوگند از جایگاه برتری برخوردار بوده و یکی از روش های انکار امر می باشد. در فقه اسلامی آمده است: «البینه علی المدعی و الیمین علی المنکر» ؛ آوردن دلیل به عهده مدعی است و سوگند خوردن بر عهده منکر می باشد. متهم می تواند با سوگند خوردن منکر امری شود که به آن متهم است.
فقها، سوگند را به سه گونه تقسیم کرده اند:
الف ـ سوگند بیهوده؛ سوگندی که بدون قصد و اراده ـ و از سر عادت ـ بر زبان جاری شود. این‌گونه قسم‌ها کفاره و گناهی ندارد: « لایُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ؛ خدا شما را به سوگندهای بیهوده تان مؤاخذه نمی کند.» (سوره مائده، آیه۸۹)
ب ـ سوگند تأیید (اخباری یا انشائی)؛ سوگندی که به منظور تأیید مطلب و خبر خورده می شود؛ مانند: به خدا قسم من این حرف را نزده ام.(اخباری) به خدا سوگند که فردا را روزه می گیرم.(انشائی) این نوع قسم تعهد آور است و در صورت دروغ بودن و انجام ندادن، گناه محسوب می شود و کفاره دارد: «... وَ لَکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَیْمَانَ فَکَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاکِینَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ أَوْ کِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ ذَلِکَ کَفَّارَةُ أَیْمَانِکُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَیْمَانَکُمْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛ ولی به سوگندهایی که [از روی اراده] می خورید [و می شکنید] شما را مؤاخذه می کند و کفاره اش خوراک دادن به ده بینواست از غذاهای متوسطی که به کسان خود می خورانید یا پوشانیدن آنان یا آزاد کردن بنده ای و کسی که [هیچ یک از اینها را] نیابد [باید] سه روز روزه بدارد این است کفاره سوگندهای شما وقتی که سوگند خوردید و سوگندهای خود را پاس دارید این گونه خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند باشد که سپاسگزاری کنید (سوره مائده، آیه۸۹)
پ ـ سوگند درخواست؛ سوگندی که برای انجام خواسته ای به مخاطب داده می شود تا او را مجبور به انجام آن بکند؛ مانند: تو را به‌خدا کتاب را به من بده. این نوع سوگند برای طرفین (قسم‌خورنده و طرف مقابل) الزام‌آور نیست و انجام ندادن آن باعث گناه یا کفاره نمی‌شود.(ر.ک: احکام معاملات، محمدتقی مدرسی، ج۱، ص۴۵۵)
بدیهی است سوگند همام از نوع سوم بوده و الزامی برای انجام آن وجود نداشت و آن حضرت(ع) می توانستند سوگند او را نشنیده بگیرند.
معنای دیگر عزم، تصمیم بر انجام عمل است بنابر این معنا، وقتی حضرت علی(ع) متوجه شدند که همام اهل عزم شده است و تصمیم بر عمل دارد و می خواهد مانند متقیان زندگی کند به خواسته همام پاسخ داده و صفات متقین را بر شمردند (الله اعلم)