شب زنده داری و تهجد که در قرآن و روایات بسیار مورد تاکید قرار گرفته است به معنای به‌پاخاستن در شب برای هرگونه عبادت ـ حتی پرستاری از بیمار و شیر دادن بچه ـ می باشد. اگر چه بعضی از علمای اخلاق شب‌زنده‌داری را در چند مصداق عبادی چون دعا و قرائت قرآن و به ویژه نماز شب خلاصه کرده‌اند.
امام خمینی(ره) می‌نویسند: «سیره ائمه هدی(ع) و مشایخ عظام و علماء اعلام بر مواظبت بر نمازشب بوده بلکه بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت اهمیت می‌دادند.»(چهل حدیث، ص۲۰۲)
در روایت است هر که در راه حاجت برادر مؤمنش ساعتی از شب یا روز گام بردارد، خواه آن حاجت را برآورد یا نه، برای او از اعتکاف دو ماه بهتر است.(ر.ک: علم اخلاق اسلامی، ج۲، ص۳۰۷)
در آموزه های دینی اسلام نسبت به پاره‌ای از عبادات، مستحبات، خدمات، صدقات و سنن صالحه بیشتر تأکید شده است؛ مانند: قرائت قرآن، تهجّد و شب زنده‌داری، مناجات و راز و نیاز در دل شب، التزام به اوّل وقت در نمازهای واجب، به جا آوردن پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز، همواره با وضو بودن، تعقیبات نماز، شرکت مداوم در نماز جمعه و جماعات، طولانی کردن قنوت و سجده‌های نماز، سه روز روزه در هر ماه، زیارت قبور اولیاء و شهدا خصوصاً پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع)؛ البته در بین عبادت ها «نماز شب» از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تا آنجا که خداوند آن را، بر رسول گرامی اسلام(ص) واجب ساخته بود: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا؛ و پاسی از شب به بندگی و عبادت بیدار باش! که[این افزون بر نمازهای واجب] ویژه توست، امید است پروردگارت تو را به جایگاهی ستوده برانگیزد.»(اسراء، آیه79) به همین جهت، اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت دارند و از عبادت های آخر شب برای تصفیه روح، حیات قلب، تقویت اراده و تکمیل اخلاص نیرو می گیرند.