مستکبران و مستضعفان دو گروه اجتماعی مخالف هم هستند که در طول تاریخ بارها مقابل هم قرار گرفته اند. قرآن کریم در چند آیه در مورد آنها صحبت کرده است. مستکبر کسی است که می خواهد دیگران او را بزرگ بشناسند؛ در مقابل مستضعف کسی است که به استضعاف کشیده شده و خودش و دیگران او را ضعیف و ناتوان می شمارند. نتیجه این معادله دوطرفه، اغلب ظلم و ستم مستکبر و اطاعت و تحمل مستضعف بوده است: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ؛ فرعون در سرزمین [مصر] سر برافراشت و مردم آن را طبقه طبقه ساخت، طبقه ای از آنان را زبون می داشت پسرانشان را سر می برید و زنانشان را زنده نگه می داشت که وی از فسادکاران بود.»(قصص، آیه۴)
استکبار و خود بزرگ بینی یکی از زشت ترین خصلت ها بوده و از رذایل اخلاقی انسانهاست. صاحب این صفت، با این که آدم حقیری است خود را بزرگ شمرده و از اطاعت قانون و امور معقول و عرفی، سرپیچی می کند. قرآن کریم در آیات متعدد به شدت این خصلت را مورد نکوهش قرار داده است. واژه استکبار و مشتقات آن چهل و هشت بار در قرآن کریم به کار رفته است که پیام کلی آنها، غیر اخلاقی و ناپسند بودن این خوی و منش است.
قرآن مجید، صفاتی را برای مستکبران بیان می کند که بعضی از آنها عبارتند از:
الف ـ انسانهای مغرور و قدرت طلبی هستند: «فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ؛ و اما قوم عاد به ناحق در زمین سر برافراشتند و گفتند: از ما نیرومندتر کیست؟ آیا ندانسته اند که آن خدایی که خلقشان کرده، خود از ایشان نیرومندتر است و در نتیجه آیات ما را انکار می کردند.» (فصلت، آیه15) و: «وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ* یَسْمَعُ آیَاتِ اللَّهِ تُتْلَی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ وای بر هر دروغگوی گناه پیشه[که] آیات خدا را که بر او خوانده می شود، می شنود و باز به حال تکبر چنانکه گویی آن را نشنیده است، سماجت می ورزد؛ پس او را از عذابی پردرد خبر ده.»(جاثیه، آیات8 ـ7)
ب ـ به حرف حق گوش نمی دهند: «قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلا وَ نَهَارًا* فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلا فِرَارًا* وَ إِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا؛[حضرت نوح(ع)] گفت: خدایا من قوم خود را شب و روز دعوت کردم و دعوت من جز بر گریزشان نیفزود و هر بار که من آنان را دعوت کردم تا ایشان را بیامرزی انگشتانشان را در گوش هایشان کردند و ردای خویشتن بر سرکشیدند و اصرار ورزیدند و هر چه بیشتر بر کبر خود افزودند.» (نوح، آیات7ـ5) همچنین: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ* وَ إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّی مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ و برخی از مردم کسانی هستند که خریدار سخن بیهوده می باشند تا[مردم را] بدون علم از راه خدا گمراه کنند و[راه خدا] را به ریشخند گیرند. برای آنان عذابی خوارکننده خواهد بود. و زمانی که آیات ما بر او خوانده می شود، با نخوت روی برمی گرداند چنانکه گویی آن را نشنیده، گویی در گوش هایش سنگینی است پس او را از عذابی پر درد خبر ده.»(لقمان، آیات۷ـ6)
پ ـ به هیچ عهد و پیمانی پای بند نیستند: «وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لإنْ جَاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدَی مِنْ إِحْدَی الأُمَمِ فَلَمَّا جَاءَهُمْ نَذِیرٌ مَا زَادَهُمْ إِلا نُفُورًا* اسْتِکْبَارًا فِی الأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لایَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلا سُنَّتَ الأَوَّلِینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلا وَ لَنْتَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلا؛ و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر هرآینه هشدار دهنده ای برای آنان بیاید قطعا از هر یک از امتها راهیافته تر شوند و چون هشداردهنده ای برای ایشان آمد، جز بر نفرتشان نیفزود. این کارشان فقط گردنکشی در زمین و نیرنگ زشت بود و نیرنگ زشت جز[دامن] صاحبش را نگیرد پس آیا جز سنت پیشینیان را انتظار می برند و هرگز برای سنت خدا دگرگونی نخواهی یافت.»(فاطر، آیات43ـ42)
ت ـ مخالفان را تکذیب می کنند یا به قتل می رسانند: «وَ لَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَ قَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَ أَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَسُولٌ بِمَا لاتَهْوَی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقًا کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقًا تَقْتُلُونَ؛ و همانا به [حضرت] موسی(ع) کتاب[تورات] را دادیم و پس از او پیامبرانی را پشت سر هم فرستادیم و[حضرت] عیسی(ع) پسر مریم را معجزه های آشکار بخشیدیم و او را با روح القدس تایید کردیم، پس چرا هر گاه پیامبری چیزی را که خوشایند شما نبود برایتان آورد، کبر ورزیدید گروهی را دروغگو خواندید و گروهی را کشتید؟(بقره، آیه۸۷)
صفاتی از این قبیل که باعث می شوند مستکبران از محبت خداوند و نعمت بهشت محروم شوند: «لاجَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لایُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ؛ شک نیست که خداوند آنچه را پنهان می دارند و آنچه را آشکار می سازند می داند و او گردنکشان را دوست نمی دارد.»(نحل، آیه۲۳) همچنین: «إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْهَا لاتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ لایَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ وَ کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ* لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَ کَذَلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ؛ در حقیقت کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از[پذیرفتن] آنها تکبر ورزیدند درهای آسمان را برایشان نمی گشایند و در بهشت درنمی آیند مگر آنکه ریسمان ضخیم در سوراخ سوزن داخل شود و بدینسان بزهکاران را کیفر می دهیم. برای آنان از جهنم بستری و از بالایشان پوششهاست و این گونه بیدادگران را سزا می دهیم.»(اعراف، آیات ۴۱ـ 40)
برخلاف مستکبران که همه از یک طیف هستند، مستضعفان به دو گروه تقسیم میشوند:
الف ـ مستضعفان گنهکار: کسانی که به علت ضعف ایمان و علاقه به زندگی و اموالشان، حاضر نیستند خود را از دست ظالمان نجات دهند؛ اگر نمی توانند مبارزه کنند، حداقل هجرت نمایند. این گروه مقصر هستند و عاقبت بدی خواهند داشت: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قَالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِیهَا فَأُولَئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ سَاءَتْ مَصِیرًا؛ کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده اند[زمانی که] فرشتگان جانشان را می گیرند، می گویند: در چه[حالی] بودید؟ پاسخ می دهند: ما در زمین از مستضعفان بودیم. می گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید پس آنان جایگاهشان دوزخ است و بد سرانجامی است.»(نساء، آیه97) البته این گروه هم به نوبه خود استثنائی دارند: «إِلا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ لایَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لایَهْتَدُونَ سَبِیلا* فَأُولَئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا؛ مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند پس آنان(معذروین) امید است که خدا از ایشان درگذرد که خدا همواره خطابخش و آمرزنده است.»(نساء، آیات ۹۹ـ 98)
ب ـ مستضعفان بی گناه: کسانی که به علل مختلف، قدرت مقابله با دشمن را ندارند و برای نجات از سلطه زورمندان نیز راهی برایشان وجود ندارد. این گروه ظلم را نمی پذیرند ولی یاور و رهبری برای رهایی ندارند. به دستور الهی، باید به این دسته از مستضعفان کمک شود: «وَ مَا لَکُمْ لاتُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیرًا؛ و چرا شما در راه خدا[و برای نجات] مردان و زنان و کودکان مستضعف نمی جنگید همانان که می گویند: پروردگارا ما را از این شهری که مردمش ستم پیشه اند بیرون ببر و از جانب خود برای ما سرپرستی قرار ده و از نزد خویش یاوری برای ما تعیین فرما.»(نساء، آیه 75)
این گروه کسانی هستند که حق را تشخیص داده‌اند؛ اما خفقان حاکم بر جامعه قدرت اقدام و عمل را از آنها گرفته است. آنان برای نجات خود تلاش می کنند ولی قدرت مقابله با ظالمان و جباران را ندارند. خداوند به این گروه، وعده یاری و حکومت در زمین داده است: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ؛ و اراده کرده ایم بر کسانی که در آن سرزمین فرودست شده بودند منت نهیم و آنان را پیشوایان[مردم] گردانیم، و ایشان را وارث[زمین] کنیم.»(قصص، آیه 5)
این آیه، یک بشارت الهی برای بشریت می باشد؛ به این معنی که اراده خداوند بر غلبه مستضعفان بر مستکبرین قرار گرفته است و زمانی فرا می رسد که مستضعفان طعم شیرین پیروزی حق بر باطل را می چشند و حکومت زمین به آنها اعطا می شود. بهترین نمونه آن، ظهور حکومت حق و عدالت در تمام کره زمین، به وسیله حضرت مهدی(عج) است. آن حضرت خواهند آمد؛ مستکبران را خوار و ذلیل نموده و به مستضعفان اعتبار می بخشند.