واژه گمراهی و ضلالت، وقتی به کار برده می‌شود که شخصی به راهنمایی افراد راهنما گوش نمی دهد و یا بعد از پذیرش حق دوباره از راه راست منحرف می شود. این گمراهی ممکن است در محورهای مختلف و با انگیزه‌ها و عوامل گوناگون پیش آید. عواملی چون خروج از فطرت انسانی، فاصله گرفتن از قرآن و عترت، وسوسه‌های شیطان، افراط و تفریط، دوستان ناباب، تبلیغات دشمنان اسلام و... می توانند باعث گمراهی انسان ها شوند.
در این میان نقش شیطان از دیگر عوامل بیشتر است. بنابر بیان قرآن مجید، شیطان بعد از رانده شدن از درگاه الهی، آشکارا اعلام کرده است برای گمراهی انسان ها از هیچ تلاشی کوتاهی نخواهد کرد: «قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ* ثُمَّ لآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمَانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائِلِهِمْ وَ لاتَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ* قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤومًا مَدْحُورًا لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لأَمْلأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ؛ [شیطان]گفت: پس به سبب آن که مرا به بیراهه افکندی من هم برای[فریفتن] آنان حتما بر سر راه راست تو خواهم نشست، آنگاه از جلو و از پشت سرشان و از طرف راست و از طرف چپشان بر آنها می تازم و بیشترشان را شکرگزار نخواهی یافت.[خدا] فرمود: نکوهیده و رانده از آن[مقام] بیرون شو که قطعا هر که از آنان از تو پیروی کند، جهنم را از همه شما پر خواهم کرد.»(اعراف، آیات 18ـ ۱6)
همچنین: «قَالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ* إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* إلا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ؛ [شیطان] گفت: پروردگارا، پس مرا تا روزی که[مردم] برانگیخته می شوند مهلت ده. [خدا] فرمود: در حقیقت تو از مهلت یافتگانی تا روز معین معلوم.[شیطان] گفت: پس به عزت تو سوگند که همگی را از راه به در می برم، مگر آن بندگان پاکدل تو را.»(ص، آیات۸۳ ـ79)
تبعیت از هوی و هوس دومین عامل گمراهی است: «یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ؛ ای داوود، ما تو را در زمین جانشین گردانیدیم، پس میان مردم به حق داوری کن و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به در کند. در حقیقت کسانی که از راه خدا به در می روند به [سزای] آنکه روز حساب را فراموش کرده اند، عذابی سخت خواهند داشت.» (ص، آیه۲۶)
اطاعت نسنجیده از سران و بزرگان از دیگر عوامل گمراهی انسان است: «یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولا* وَ قَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ کُبَرَائنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلا* رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْنًا کَبِیرًا؛ روزی که چهره هایشان را در آتش زیرورو می کنند، می گویند: ای کاش ما خدا را فرمان می بردیم و پیامبر را اطاعت می کردیم و می گویند: پروردگارا ما رؤسا و بزرگان خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند. پروردگارا آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن لعنتی بزرگ.» (احزاب، آیات6۸ ـ 6۶)