فصل الخطاب مرکب از دو کلمه است: «فصل» و «خطاب»؛ راغب در مفردات واژه فصل را چنین تعریف کرده است: «الفصل ابانه احد الشیئین من الاخر حتی یکون بینها فرجه؛ جدا کردن چیزی از دیگری به گونه ای که میان آن دو شکاف افتد.»(مفردات، ص638)
خطاب گفتاری است که بین گوینده و شنونده رد و بدل شود. خَطب، به امر شدید و عظیمی گفته می شود که گفت و گو درباره آن زیاد است. فصل الخطاب اضافه صفت به موصوف خود است. در حقیقت « الخطاب الفصل» است؛ یعنی خطابی که فصل بودن از مهمترین ویژگی های آن است. کلامی که علاوه بر روشن بودن خودش، حق را از باطل جدا می کند. البته مصادیق دیگری هم برای «فصل الخطاب» بیان شده است، از جمله:
الف ـ منطق نیرومند: خداوند منطقی نیرومند را که از فکر بلند و عمق اندیشه حکایت می کرد، در اختیار داوود گذارد و نه تنها در مقام داوری که در همه جا سخن آخر و آخرین سخن را بیان می کرد.(ر.ک: تفسیر فخررازی، ج26، ص184)
ب ـ قوانین مقبول: قوانینی که دو طرف نزاع آن را بپذیرند و منازعه و درگیری بر پایه آن خاتمه یابد. حضرت علی(ع) فصل الخطاب را «البینه علی المدعی و الیمین علی المدعی علیه» معنا کرده اند؛ یعنی بینه دو شاهد عادل بر عهده مدعی است و قسم بر عهده منکر.»(الغارات، ج2، ص365)
پ ـ نیکو و شمرده سخن گفتن: درباره سخن گفتن پیامبر اکرم(ص) گفته شده است: «ان کلام رسول الله(ص) کلاما فصلاً یفهمه کل من سمعه؛ گفتار پیامبر(ص) سخن گفتن با فاصله و آشکار بود و هرکس آن را می شنید، می فهمید.» (سنن ابی داوود، ج4، ص261)
ت ـ علم به همه زبان ها: معنای دیگر فصل الخطاب آگاهی از زبان همه موجودات روی زمین است. این معنا را امام رضا(ع) برای فصل الخطاب ذکر کرده اند. اباصلت ـ از یاران امام رضا(ع) ـ می گوید: «امام به زبان های مختلف سخن می گفتند و به خدا سوگند در هر زبان و گویشی، فصیح ترین و داناترین مردم بودند. به ایشان گفتم: ای فرزند پیامبر خدا(ص)! من از آشنایی شما به این زبان های گوناگون در تعجبم. امام(ع) فرمودند: ای اباصلت! من حجت خدا بر خلق هستم و خداوند حجتی را بر مردم نمی فرستد که زبان ایشان را نداند. آیا این سخن امیرالمومنین(ع) را نشنیده ای که «اوتینا فصل الخطاب فهل فصل الخطاب الامعرفه اللغات؛ یعنی به ما فصل الخطاب داده شد. آیا فصل الخطاب چیزی جز دانستن زبان هاست؟»(عیون اخبار الرضا، ج2، ص228)
ث ـ کلام معتدل: به گفتار میانه ای که نه اختصار زیان بار، نه تفصیل خسته کننده دارد، فصل الخطاب گفته شده است. درباره پیامبراعظم(ص) گفته شده است: «کان تکلم بجوامع الکلم فصلاً لافضول فیه و لاتقصیر؛[پیامبر خدا(ص)] کوتاه، پرمعنا و با فاصله سخن می گفتند، بی آنکه در آن فزونی یا کاستی باشد.»(معنی الاخبار، ص81)
بسیاری از مفسران «فصل الخطاب» را به معنای داوری عادلانه گرفته اند. تعبیر از داوری به «فصل الخطاب» به خاطر آن است که خطاب، همان گفت و گوی طرفین نزاع است و فصل به معنای قطع و جدایی است. گفت و گوی صاحبان نزاع هنگامی قطع خواهد شد که بین آنها داوری صحیح بشود. البته «فصل الخطاب» فراتر از قضاوت معمولی است. فصل الخطاب، داوری براساس واقعیات است، نه ظواهر.
کلام آخر اینکه «فصل الخطاب» را به هر معنا بگیریم، ائمه معصوم(ع) موصوف به آن هستند. امام صادق(ع) می فرمایند: امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «و لقد أعطیت خصالاً ما سبقنی إلیها احد قبلی، علمت المنایا و البلایا و الأنساب و فصل الخطاب فلم یفتنی ما سبقنی و لم یعزب عنی ما غاب عنی؛ محققاً به من خصلت هایی داده شده است که در آن ها هیچ کس بر من پیشی ندارد؛ دانستن مرگ ها، رویدادهای ناگوار، نسب ها و«فصل الخطاب» به من آموزش داده شده است. پس علم به آن چه پیش از من سپری شده است از دستم نرفته و علم به آن چه پنهان است، از دسترس من دور نیست.»(اصول کافی، ج1، ص280) و در زیارت جامعه کبیره خطاب به حضرات معصومین(ع) عرض می کنیم: «و فصل الخطاب عندکم؛ خطاب فصل نزد شماست.»